Elektronik Yayınlarda Telif Hakları

Makalenin tamamı http://yunus.hacettepe.edu.tr/~~tonta/yayinlar/eyayin99.doc adresinden elde edilebilir.

Elektronik Yayıncılıkta Son Gelişmeler

Yaşar Tonta

Öz

Elektronik yayıncılık "belgelerin" elektronik ortamlar ve/ya da ağlar aracılığıyla dağıtımı, arşivlenmesi ve bu belgelere erişilmesi olarak tanımlanabilir. Elektronik posta 1960'ların ilk yarısında üniversitelerde kullanılmaya başlanmasına karşın, bilimsel iletişimde elektronik yayıncılığın kullanılması nispeten yeni bir gelişmedir. Bazı araştırmacılar çeşitli nedenlerle e-yayıncılığı ciddi bilimsel araştırma sonuçlarının yayımlanması için uygun bir ortam olarak görmemektedirler. Öte yandan yayıncılar da elektronik yayıncılıktaki ekonomik modeller tam olarak oluşmadan riske girerek pazarlarını sadece belirli bir teknolojiye sahip okuyucularla sınırlamak istememektedirler. Bunun yanı sıra elektronik yayıncılık alanındaki entellektüel mülkiyet hakları, arşivleme vb. gibi daha birçok sorun araştırmacılar, yayıncılar ve kütüphaneciler arasında yoğun tartışmalar yaratmaktadır. Bu makalede elektronik yayıncılıkla ilgili genel sorunlara kısaca değinilmekte, bu alandaki teknolojik, ekonomik ve arşivsel gelişmeler ile söz konusu gelişmelerin bilgi hizmetleri üzerindeki olası etkileri tartışılmaktadır.

Abstract

Electronic publishing can be defined as the distribution, archiving and retrieval of "documents" through electronic media and/or networks. Although electronic mail was first used in the first half of 1960s, the use of electronic publishing in scientific communication is relatively new. Some researchers do not consider e-publishing as an appropriate medium to publish the results of serious scientific research. On the other hand, publishers do not wish to limit their market to only those readers who possess certain kind of technology, and they seem to be reluctant to take risks until the economic models in e-publishing are fully in place. Furthermore, several issues in relation to e-publishing such as intellectual property rights, archiving, etc. create heated discussions among researchers, publishers, and librarians. This paper touches upon some general issues in electronic publishing and discusses some of the technological, economic and archival developments, and the likely impact of such developments on information services.

(…)

Elektronik Yayınlarda Telif Hakları

Elektronik yayınların arşivlenmesinin kopyalamaya dayandığına yukarıda işaret etmiştik. Dahası, elektronik yayınlardan yararlanmak için genellikle Internet aracılığıyla önce bu yayınlara erişmek ve bu yayınları kendi bilgisayar ekranınıza ya da diskinize aktarmak, yani kopyalamak gerekmektedir. Bir başka deyişle herhangi bir elektronik yayından (paralı ya da parasız olarak) yararlanan bir kimse söz konusu yayını elektronik olarak saklayabilme olanağına sahiptir. Bu durum deyim yerindeyse yayıncıların “uykularını kaçırmaktadır”.

Bunun temel nedeni elektronik yayınları kullanma ve kopyalamadan doğan telif hakları sorununun basılı yayınlara oranla çok daha karmaşık olmasıdır. Elektronik ortamda telif haklarıyla ilgili ödemelerin nasıl yapılacağı konusunda teknolojik ve yasal mekanizmalar henüz geliştirilmemiştir.

Bazı yazarlar (bkz.: Barlow, 1994) Internet ortamında kopyalamanın son derecede kolay olmasından dolayı basılı yayınların telif haklarını düzenleyen yasaların elektronik ortamda geçersiz kalacağını, yasal olmayan dijital kopyalamanın tamamen ortadan kaldırılamayacağını, bu nedenle de bilginin özgür olması gerektiğini savunmaktadırlar.

Kuşkusuz elektronik yayınlarda telif hakları sorunları sadece kopyalama kolaylığından kaynaklanmamaktadır. Kaldı ki yasal olmayan kopyalamayı basılı ortamda da tamamen ortadan kaldırmak mümkün değildir. Shapiro ve Varian’ın (1999: 83-90) da değindikleri gibi, elektronik ortamda telif hakları sorununa daha farklı bir yaklaşım gerekmektedir.

Dijital teknolojinin bilgi üretim ve dağıtım maliyetlerini büyük ölçüde düşürdüğüne ve mükemmel kopyalar üretmeye olanak sağladığına daha önce değinmiştik. Shapiro ve Varian (1999: 85-86) elektronik yayıncıların düşük dağıtım maliyetlerinden yararlanarak bu durumu kendi lehlerine çevirebileceklerini söylemektedirler. Tüketiciler ekonomistlerin deyişiyle “tecrübi” bir meta olan bilginin değerini ancak tecrübe ederek anlamaktadırlar. Örneğin, günümüzün en büyük virüs tarama yazılımı üreten şirketlerinden birisi olan McAfee (url[i]), ilk geliştirdiği virüs yazılımının (“tecrübi meta”) Internet’ten bedava indirilmesine (download) olanak tanımış ve müşterilerinden, virüs yazılımını beğendikleri ve yararlı buldukları takdirde, yazılıma ne kadar değer biçiyorlarsa o kadar ücret ödemelerini istemiştir. Mcafee şirketi ilk yılın sonunda yaklaşık beş milyon dolar kâr etmiştir (Shapiro ve Varian, 1999: 90).

Bir başka örnek ise günümüzde Reed Elsevier gibi bazı yayınevlerinin sunduğu “içindekiler sayfası” (table of contents) ve güncel duyuru hizmetleridir. Reed Elsevier yayınladığı dergi listesinden ilgi alanına giren dergileri işaretleyen bütün kullanıcılara söz konusu dergilerin yeni çıkan sayılarının içindekiler sayfalarını elektronik posta aracılığıyla bedava göndermektedir. Bir tür “tamamlayıcı ürün” olarak görülen bu hizmet (“Contents Alert”) hem Reed Elsevier’in yayımladığı dergilerin görünürlüğünü artırmakta, hem de yayınevinin ücretli olan elektronik belge sağlama ve makalelerin tam metinlerine erişim gibi hizmetlerine olan talebi artırarak şirkete daha fazla para kazandırmaktadır (Shapiro ve Varian, 1999: 91-92).

Internet “bilgi-reklam” (infomercial) için ideal bir ortamdır. Internet aracılığıyla bedava kopya dağıtmanın maliyeti çok düşük olduğundan, yayınevleri ürünlerinin bir kısmını ya da tamamını bedava erişime açarak daha iyi tanıtım yapmakta ve daha fazla kâr etmektedirler. İlginçtir, basılı yayınlarının elektronik kopyalarını kısmen ya da tamamen Internet aracılığıyla erişime açan MIT Press (url[ii]) ve Amerikan Bilimler Akademisi (url[iii]) gibi yayınevlerinin bastığı kitap ve dergilerin satışında iki-üç kat artış gözlenmiştir. Çoğu kimse bilgisayar ekranından birkaç sayfadan daha uzun belgeleri okumak istememektedir. (Shapiro ve Varian, 1999: 86).

Dikkat edilecek olursa, yukarıdaki örneklerde basılı yayınların elektronik kopyalarını ekrandan okumak ya da yazıcıdan bastırmak için okuyuculardan herhangi bir ücret ödemeleri istenmemektedir. Nitekim halen MIT Press’in yayımladığı kitapların ilk bölümleri ve kitaplarla ilgili eleştiri yazıları, ABD Bilimler Akademisi’nin Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (url[iv]) adlı dergisinde ve diğer yayınlarında yer alan makalelerin tam metinleri bedava erişime açıktır. Aynı yönelimi en büyük Internet kitapçısı Amazon (url[v]) ve Barnes & Noble (url[vi]) gibi sanal kitabevlerinde de görmekteyiz. Söz konusu kitabevleri potansiyel müşterilerine kitap seçiminde yardımcı olmak amacıyla kitap eleştirilerine, okuyucuların ilgilendigi konudaki diğer kitaplara yapılan göndermelere, her kitapla ilgili satış istatistiklerine yer vermektedirler. Her okuyucunun daha önce satın aldığı ya da ilgilendiğini söylediği kitapların konuları dikkate alınarak bir “profil” oluşturulmakta ve ilgili konularda yeni kitaplar geldiğinde okuyucu haberdar edilmektedir.[1]

Kuşkusuz elektronik içeriğin tamamen erişime açılması bütün elektronik yayınlar için söz konusu olamaz. Shapiro ve Varian (1999) elektronik bilgi ticaretinin bazı yönlerine dikkat çekmekte ve bir gözlüğün fotoğrafının gözlüğün aslının yerine geçmediğini, ama bir fotoğrafın görüntüsünün fotoğrafın kendisi olduğunu vurgulamaktadırlar. Bir başka deyişle, Associated Press (url[vii]), SIPA Press (url[viii]) gibi uluslararası haber ajanslarının fotograf arşivlerini Internet aracılığıyla bedava erişime açmaları beklenmemelidir.

Internet aracılığıyla erişilebilen elektronik yayınların telif haklarının ihlal edilip edilmediğinin saptanması yayıncıları ilgilendiren önemli konulardan birisi, belki de ilkidir. Playboy dergisi (url[ix]) her sayısında yayımlanan orta sayfa posterini “okuyucularına” Internet aracılığıyla bedava olarak sunmaktadır. Kusukusuz dergi yöneticileri entellektüel mülkiyeti kendilerine ait olan bu resimlerin başka web adreslerinde saklanıp saklanmadığını, dahası bu “malzeme”den para kazanan kuruluşlar olup olmadığını merak etmektedirler. Digimarc (url[x]) adı verilen bir teknoloji aracılığıyla dijital görüntülere normal gözle görülemeyen, ancak belli bir yazılımla saptanabilen gizli işaretler (filigran) yerleştirilmekte ve bu “akıllı görüntüler”e hangi web adreslerinden bağlantı yapıldığı saptanabilmekte, bu bilgiler pazarlama, reklam ve telif haklarını koruma amacıyla kullanılabilmektedir.

Gerek yazarlar, gerekse yayıncılar elektronik yayınların aslına uygun olup olmadığı (authenticity) hususu üzerinde de önemle durmaktadırlar. Çünkü elektronik yayınlar çoğu zaman aslının mükemmel kopyalarıdır. Herkesin kolayca bir yayının aslına uygun olup olmadığını saptaması mümkün değildir. Shapiro ve Varian (1999: 93) deneyimli plak yapımcılarının bir müzik CD’sinin ana kopyasıyla 20. kuşak kopyasının ses kaliteleri arasındaki farkı kolayca ayırt edemediklerini, yapımcıların yapılan karşılaştırmaların %37’sinde 20. kuşak CD kopyasının ses kalitesini daha iyi bulduklarını kaydetmektedirler.

Aslına uygunluk ile yakından ilişkili bir diğer nokta da elektronik yayınların bütünlüğünün (integrity) korunmasıdır. Aslına uygunluk Internet aracılığıyla erişilen yayının gerçekten “erişilmek istenen” özgün yayın olup olmadığını, bütünlük ise yayının entellektüel tutarlılığının bozulup bozulmadığını, yani değiştirilip değiştirilmediğini ifade etmektedir. Özgün kopyaya eklenebilecek gözle görülmeyen bir filigran bu kopyayı diğerlerinden ayırt etmek için kullanılmaktadır. Yayının içeriğinin değiştirilip değiştirilmediği ise içerik “kurcalandığı” takdirde farklı değerler alan ve "zaman damgası" olarak adlandırılan bir elektronik numara aracılığıyla anlaşılabilmektedir (Tonta, 1997c).

[1] Konuyla doğrudan ilgili olmamasına karşın, yukarıda anılan yöntemlerin bir kısmının çevrimiçi kataloglar tarafından da kullanıldığını not etmekte yarar var. Örneğin, Kaliforniya Üniversitesi Çevrimiçi Kütüphane Kataloğu Melvyl (http://www.melvyl.ucop.edu ) (şimdiki adı Kaliforniya Dijital Kütüphanesi: http://www.cdlib.org), şimdi olduğu gibi web öncesi dönemlerde de kullanıcıların kendi profillerini tanımlamalarına izin vererek ilgili konularda kütüphane dermesine eklenen yeni kitapları ya da MEDLINE, Current Contents gibi makale veri tabanlarına eklenen makaleleri elektronik posta aracılığıyla kullanıcılara postalamaktaydı. Ancak kanımızca çevrimiçi kütüphane katalogları aracılığıyla sanal kitabevlerinin yaptıklarından daha fazlası kolayca yapılabilir. Her kitabın daha önce kaç defa ödünç alındığı, kitabı ödünç alanların düşünceleri, kitabın iç kapağı, içindekiler sayfası ya da özeti her bibliyografik künyeye eklenebilir. Çevrimiçi kataloglar ile Book Review Digest gibi dergilerde yayımlanan kitap eleştirileri arasında bağlantı (link) kurulabilir. MARC standardında bu tür bilgiler için ayrılmış alanlar bulunmaktadır. Çevrimiçi kataloglar bilgi kaynakları hakkında şimdikinden çok daha kapsamlı bilgiler sağlayabilir.