YARARLANILAN KAYNAKLAR

Yaşamın Temel Kuralları /Cilt 2 / Kısım 2/ Omurgasızlar / Böcekler - Entomoloji / 2003 / Prof. Dr. Ali Demirsoy

Insect Physiology / 1984 / V.B. Wigglesworth

The Insects: Structure and Function / 1998 / R. F. Chapman

Borror and DeLong's Introduction to the Study of Insects / 1989 / Donald J. Borror, Norman F. Johnson and Charles A. Triplehorn

BIO -404- GENEL ENTOMOLOJi

Entomoloji genel olarak "Böcekler bilimi" anlamına gelir. Esas olarak, entomoloji zoolojinin bir dalı ise de yeryüzünde mevcut hayvan türlerinin 4/5' inden fazlasını oluşturan böcekler ekonomik önemleri nedeniyle de ayrı bir bilim olmuştur.

Böceklerin Sistematikteki Yeri: Böcekler (Classis: Insecta) Arthropoda filum'una bağlıdır (Arthros: eklemli, eklem, oynak; podos: bacaklılar).

Arthropoda Filumunun Genel Karakterleri:

1. Bilateral simetrilidirler.

2. Heteronom metamer(segment)'lidirler. Annelid'lerin aksine, vücudu oluşturan segmentler ödevlerine göre gruplaşarak özel biçimler gösterirler ve vücut birbirinden ayrı bölgelere bölünür. Bu bölgeler:

baş: cephalo,

göğüs: thorax,

karın: abdomen' dir.

Ancak bu bölgeler bazı gruplarda birbirine kaynaşmış olabilir.

3. Vücut, kitin'den oluşan bir dış iskelet ile kaplanmıştır. Bu kabuk şeklindeki sert yapı, harekete engel olmamak için segmentler arasında incelir ve bir eklem derisi halini alır. Büyüme sırasında zaman zaman dış iskelet atılarak yenilenir.

4. Arthropodlarda esas olarak her segmentten bir çift eklemli ekstremite çıkarsa da çeşitli gelişmeler sonucunda, Arthropoda filumunun her sınıfında ekstremite sayısı değişmiştir.

5. Bu grupta kaslar, omurgalı iskelet kaslarında olduğu gibi, enine çizgili tiptedir.

6. Arthropodlar iç morfolojileri ile ele alınırlarsa, sindirim sistemi ağızla başlar anüsle sonlanır. Barsak kanalı ön, orta ve art barsak olmak üzere 3 ayrı bölümden meydana gelir. Sölom boşluğu küçülmüştür. Hemosöl dolaşım sisteminin bir kısmını oluşturur. Dolaşım sistemi açıktır. Kan kısmen damarlarda kısmen de vücut boşluklarında (lagün=haemocoel) dolaşır. Kalp genelde boru şeklinde ve sırttadır (parazit formlar hariç). Boşaltım organları çeşitlilik gösterir; maksil bezler, anten bezler, koksal bezler veya malpiki borucukları şeklindedir. Solunum solungaç, boru veya kitap şeklindeki trakelerle ve bazı durumlarda bütün vücut yüzeyi ile de yapılır. Sinir sistemi başta bir serebral ganglionla başlar; ventralde bulunan sinir kordonları ip merdiven şeklindedir. Ayrı eşeyli hayvanlardır. Ancak bazı türlerde partenogenetik çoğalma yani döllenmeden yavru meydana getirme görülür.

Böceklerin Kökeni ve Evrimi

Prekambriyumdan önce monofiletik ikiz grup oluşturan Mandibulata, Crustacea ve Tracheata (Myriapoda ve Insecta) < büyük bir olasılıkla suda yaşayan ve spermaları spermatofor içinde toplanan ana kök daha sonra ikiye ayrılmış, bir grubu sularda kalarak Crustacea'yı (kabuklular), ikinci grup karaya çıkarak Tracheata'yı meydana getirmiştir > prekambriyumda ayrılmıştır. Tracheata'ya geçiş sırasında, ikinci maksil, labium halinde kaynaşarak bir ağız boşluğu meydana gelmiş, ikinci antenler körelmiş, gövde segmentlerinin çoğunda birer çift stigmayla birlikte trake sistemi oluşmuş, boşaltım organlarındaki değişiklikle körelen anten ve kabuk bezlerinin yerine barsak çıkıntılarından oluşan Malpiki tüpleri meydana gelmiştir. İki kardeş grup olan Myriapoda ve Insecta ayrıldıklarında, başlangıçtaki temel yapılarını (mandibul eklemleri, abdominal üye kalıntıları ve trake sistemi, Symphyla (Myriapoda), Diplura ve Thysanura'da (Insecta) bu ortak özellikler görülür) gösterirken, Myriapodlar saklanarak yaşamaya uyum yaptığı için, bileşik gözlerini kaybetmeye başlamış ve saklanmaya uyum yapacak yassı vücut şeklini kazanmışlardır. Buna karşın böcekler serbest yaşama uyum yaparak gövdenin, üç thoraks, onbir abdomen segmentinden yapılı olması, göğüsteki kasların hareketi, abdomendekilerin sindirimi sağlayacak biçimde yoğunlaşması, thorakstaki paranotal loblardan kanat oluşması ve abdomen bacaklarının körelmesiyle Tracheata'dan farklılaşmıştır.

En ilkel böceğin, Chilopoda'ya benzer bir atadan kök alarak geliştiği düşünülür. 3 segmentli thorax ve her segmentte birer çift bacağı olan bu yaratığın abdomen üyeleri muhtemelen yoktur veya körelmiştir. Bu formlarda yavrular, erginden görünüş olarak çok az farklıdırlar. Kanatlar henüz oluşmamıştır. Kanatsız olan bu beş ilkel böcek takımına (ordo) Apterygota diyoruz. Beş Apterygot takımdan en primitif olanı Diplura'dır ve tahminen Collembola ile Protura takımları da Diplura ya benzer bir atadan kök almıştır. Bu takımlarda tibia ve tarsus kaynaşmış, abdomendeki stigmalar ise körelmiştir. Birçok ortak köken özellikleri olmasına rağmen Collembola ve Protura birbirine hiç benzemeyen böcekler şeklinde gelişmişlerdir. Protura’da anten körelmiş ve ön bacaklar bir çift anten şeklini almıştır. Collembola'da ise abdomen segmentleri sayıca dumura uğramış (Protura'da 11, Collembola'da 6 segment) ve 4. abdomen segmentine ait dejenere bacak, zıplama organı (furcula) şeklinde gelişmiştir. Bu üç takımda da ağız çukurunun yanları kaynaşarak birleşmiş ve ağız parçalarının etrafını çeviren bir boşluk meydana getirmişlerdir. Diğer iki Apterygot böcek takımı olan Microcoryphia ve Thysanura vücut yapıları ve ağız parçaları göz önüne alınırsa bu ilk üç takımdan daha basit olsalar da daha sonra kanatlı böceklerin meydana geleceği yapıları geliştirmişlerdir. Bu yapıların en önemlileri daha uzun ve kuvvetli bacaklar ile tentoryumun (iç iskelet) dorsal ve posterior kollarının gelişmesidir. Microcoryphia bütün abdomen segmentlerinde styli (stayli) taşımasına rağmen Thysanura da ilk 6 abdomen segmentinde bu styliler körelmiştir ve tentoryum parçaları çok fazla gelişmiştir. Vücut daha geniş ve yassıdır.

Bu sebeplerden dolayı, muhtemelen Thysanura’ya yakın bir atadan çıkan bir kol, yükselip alçalma kabiliyetini ve bununla birlikte yapısını da geliştirmesiyle böcek kanatları ortaya çıkmış ve bunun sonucu olarak da uçuş ile kanatlı böcekler türemiştir. Kanatlarla hareket, böceklerin patlama biçiminde gelişmesini ve dallanmasını getirmiştir. İlk uçuş yapabilen kanatlılarda kanat sert ve yelpaze gibi katlı olup, abdomen üzerinde katlanıp uzanamaz biçimdedir. Bu tür kanatlara sahip böcek takımlarına "Paleoptera" denmektedir. Paleopter takımların bugünkü yaşayan örnekleri Ephemeroptera ve Odonata'lardır.

Paleoptera'dan ise kanatları vücut üzerine yatırılabilen ve katlanabilen kanatlara sahip Neoptera türemiş olup bu gruba hamamböcekleri ve çekirgeler dahildir.

Böcekler Paleozoik devirden yani 350 milyon yıldan beri yaşamaktadırlar. Bugün için en ilkel böceklere ait kesin bir fosil kayıt elimizde yoktur. Ancak önceden de belirtildiği gibi çok bacaklı (Chilopoda) bir hayvandan türemiş oldukları kuvvetle muhtemeldir. Kayalarda bulunan fosil formlara göre elimizdeki ilk kayıt Paleozoik'in Pensilvanian periyoduna ait olup 300 milyon yıl öncesine gitmektedir. Ancak bu türlerin pek çoğunun temsilcileri günümüze erişememiş ve nesilleri tükenmiştir. Fakat hamamböcekleri ve pirimitif kanatsız böcekler (Apterygotlar) ilk şekillerini bugüne kadar korumuşlardır. Yine fosil formlara göre Pensilvanian periyodunda (Carbonifer) büyük ormanlıklarda kanat açıklığı 30 inch= 75 cm. olan (1 inch= 2.54 cm) Dragonfly (Odonata)' lara benzer böcekler yaşamışlardır. Palezoikin Permiyen (Perm) peryodunda buzulların oluşması, dağların yükselmesi gibi yerkürede ve iklimde meydana gelen değişiklikler Holometaboli'nin (Tam başkalaşım) ortaya çıkmasına dolayısı ile böceklerin çeşitlenmesine yol açmıştır. Kabuklu böcekler (Coleoptera) ve sineklerin (Diptera) ortaya çıkışı çok daha sonralara Mezozoik'in Trias periyoduna rastlamaktadır. Sinir kanatlı (Neuroptera) böcekler ve kelebekler (Lepidoptera) ise 170 milyon sene önce Jura periyodunda ortaya çıkmışlardır. Çiçekli bitkilerin ortaya çıkış devri olan Mezozoik'in Kretase periyodunda böcekler tam olarak gelişme imkanı bulmuş ve patlarcasına bir çeşitlenme göstermişlerdir. Senozoikte meydana gelmiş olan ufak ve narin yapılı türler bugün yaşayan örneklere aynen benzemekte olup bugün bile teşhis edilebilir durumdadırlar.

Arı, sinek ve kelebek gibi gruplar tozlaşmayı sağlamakta ve bu nedenle bitki evrimine paralel bir evrimleşme göstermektedir. Her jeolojik dönem bir böcek grubuyla simgelenmiştir. Böcekler 3. zamanın (Sönozoik) en başarılı hayvan grubudur. Bu devir ise "böcek devridir" ve diğer hayvan gruplarından belirli bir üstünlük göstermişlerdir. Kanatsız böcekler diğer Tracheata grupları gibi stigmalarla solunum yapan karasal hayvanlardır. Kanatlı böcekler karasal biotaları işgal ederken, bir kısmı larvalarının yaptığı ikincil bir uyumla suya geçmiş ve çeşitlenme daha hızlanmıştır.

Böceklerin İnsanlarla Olan İlişkileri

Dünya üzerinde yayılış alanları çok geniş olan böceklerin insanlarla olan ilişkileri, faydaları ve zararları nedeniyle insan tarihi kadar eskidir. Böceklerin çoğu bitki ile beslendiklerinden yaşam şekilleri bakımından zararlı olmaktadır. İnsan, hayvan ve bitkilere zararı inanılmayacak kadar çoktur. HOWARD' a göre "insanlar, ancak hastalık ve zararlılardan arta kalan mahsulü elde eder, fakat bunun bir kısmını da gene onlara kaptırır’’. Dünyadaki mahsulün 1/3'ü böcekler tarafından yok edilmektedir. Genel olarak ürün kaybına sebep olan çeşitli faktörler (iklim, iç hastalıklar, bakteriler, parazit mantarlar, zararlı hayvanlar gibi) varsa da bunlar arasında en önemli olanı böceklerdir. Örneğin insanın yakından tanıdığı hamamböcekleri, yarım kanatlılar, güveler, karıncalar, termitler, bitler, çekirgeler, pireler, tahta kuruları, sinekler gibi toplam l0 000 tür, tam anlamıyla bir sorun halindedir. Mesela bir çekirge sürüsü 2 milyon bireyden oluşabilir ve ortalama ağırlığı 50 000 ton olabilir. Yine böceklerin çoğalma gücü oldukça fazladır. Bir çekirge günde 1000, termit 15 000 yumurta bırakabilir.

Böceklerin Zararları:

1. Bitkilerin muhtelif kısımlarının tamamen yenmesi veya bazı kısımlarının kemirilmesi,

2. Bitki özsuyunun emilmesi ile bitki fizyolojisinin etkilenmesi,

3. Bu emme sırasında muhtelif hastalık nedenlerinin sağlamlara bulaştırılması, üzerinde faaliyet gösterdikleri bitkilerde çürümeye sebep olmaları,

4. Ayrıca taşıdıkları hastalıklar nedeniyle insanlara da hastalık nakletmeleri ve milyonlarca insanın ölümüne sebep olmaları,

5. Taşıdıkları parazitler nedeniyle et, süt, yumurta vs. maddelerin bozulması, sayılabilir.

Bunun yanısıra ürünlerinden ve faydalarından yararlandığımız böcekler de vardır:

Böceklerin Yararları:

1. Bitkilerin 2/3' ü tozlaşma için böceklere ihtiyaç duyarlar. Döllenmede rol oynayan böcekler ki bu grubun başında arılardan Bombus ve bal arıları gelmektedir ve bu alanda temin ettikleri fayda verdikleri balın 6-10 misli değerindedir.

2. Zararlı böcekleri öldürmek suretiyle faydalı olan böcekler üretilerek biyolojik savaşta kullanılmaktadır.

3. Toprağı delik deşik ederek havalanmasını ve gübrelenmesini temin edenler vardır.

4. Hymenoptera takımı Apidae familyasından Apis mellifera türü bal üretiminde kullanılır.

5. İpek (Lepidoptera takımı Bombycidae familyasındaki Bombyx mori türünün kozalarından) üretimi sağlanır.

6. Boya (Dactylopius coccus (Homoptera) ve Cynipidae (Hymenoptera) türlerinin gallerinden) ve Gomalak (Laccifer lacca’dan (Homoptera, Kerriidae) elde edilen mobilya cilasında kullanılan alkolde eriyen bir reçine) imalinde kullanılırlar.

7. Bazı ilaçların eldesinde (Lytta versicatoria türünün (Coleoptera, Meloidae) salgısı olan Cantharidin maddesinden) kullanılırlar.

8. Leş yiyici olarak faydalıdırlar. Bunu çevremizdeki sağlıksız ve pis maddeleri uzaklaştırarak yapabilirler. Odun-delici böcekler, termitler, marangoz karıncaları ve diğer odunla beslenen böcekler devrilmiş ağaç ve kütüklerin dönüşümünü ve ölü ağaçların devrilmesini hızlandırırlar. Cesetten beslenen Leş sinekleri, Leş kınkanatlıları ve deri kınkanatlıları (Dermestidae) leşin ortamdan uzaklaşmasında çok önemli katkı sağlarlar. Scarabaeidae (Coleoptera) familyasının bazı türleri dışkıları ortamdan uzaklaştırırlar.

9. İstenmeyen bitkilerin yok edilmesinde faydalıdırlar. Böceklerin büyük çoğunluğu bitkiler üzerinden beslenir ancak çok az kısmı zararlı olarak ele alınır. Bazı zararlı otlar, kaktüsler ve istenmeyen yaprak döken bitkileri yok eden böcekler yararlıdır.

10. Böcekler insanlar ve hayvanlar (balıklar, kuşlar ve memeliler) için besin olarak yararlı olabilirler.

11. Estetik olarak faydalı olabilirler. Sanatçılar, kuyumcular ve tasarımcılar böceklerin güzelliklerinden faydalanabilirler.

CLASS - INSECTA

Bütün böcekler bu sınıftadır. Thorax'ların 3 segmentli olması ve her birinde bir çift bacak bulunması ile tanınır. Bu sebepten 6 bacaklı anlamına gelmek üzere Hexapoda da sınıf adı olarak kullanılır.

Özellikleri : Embriyonik olarak böcek 20 segmentten meydana gelmiştir. Tipik bir ergin böcekte 3 vücut bölgesi ayırd edilir. Ön kısımda, üzerinde göz, antenler ve 3 çift ağız parçasının bulunduğu baş bölgesi yer alır. Baş kapsülü 6 segmetten oluşur. Bunu 3 segmentten oluşan ve her birinde 1 çift bacak bulunan thorax izler. Bu sınıfın büyük bir kısmında 2. ve 3. segmentlerden birer çift kanat çıkar. Vücudun son bölgesi abdomendir. Abdomen 11 segmentten oluşur. Bu segmentlerde bacak yoktur. 8., 9. ve 10. segmentlerde şekil olarak çok değişik ve yumurta koymada işe yarayan ekstremiteler yer alır. Böceklerdeki dış iskelet diğer Arthropodlarda olduğu gibi hayati önemdeki organları ve vücut şeklini korumaya yarar.

Böceklerdeki belli başlı iç organlara gelince:

1. Boru şeklindeki bir sindirim kanalı,

2. Kan pompalamaya yarayan uzun ve kapakçıklı bir kalp,

3. Borucuklar şeklinde trakelerden oluşan bir solunum sistemi,

4. Vücudun ard kısmında dışa açılan bir çift üreme organı,

5. Karmaşık bir kas sistemi,

6. Beyin, çift ve segmental olarak yerleşmiş ganglion ve konnektiflerden oluşan bir sinir sistemi (Annelid ve Arthropodlara özgü ip merdiven sinir sistemi) bulunmaktadır.

Görünüşte canlı yavru meydana getirebilen birkaç tür bir tarafa bırakılacak olursa, genellikle böcekler yumurta bırakır. Larvalar gelişimleri sırasında zaman zaman deri değiştirir. Her deri değiştirmede vücut büyüklüğü artar veya bazı özel kısımların oluşumu gerçekleşir.

Henüz ergin olmayan böceklerde kanat yoktur. Ancak Ephemeroptera (Birgünlükler), ergin öncesi son evrede kanatlara sahip olmaları nedeniyle istisna oluşturur. Larvalar bazen bacakların olmayışı ve hatta Arhropodlara özgü tipik organların bulunmayışı sebebi ile erginlerden tamamen farklı olabilir.

Taksonomik Çeşitlilik ve Omurgasız Bir Grup Olarak Başarıları:

Böcekler, çok çeşitli organizmalar halinde evrimleşmiştir. Bugün yaşayan formlar 28 ordo (32 ordo Demirsoy) halinde sınıflandırılmıştır. Böcekler 15 000 fosil, toplam olarak muhtemelen 2 000 000 dan fazla tür (en az 5.000.000 Gullan & Cranstan) ile herhangi bir hayvan grubunun erişemediği en fazla çeşitliliğe ulaşmış başarılı bir gruptur.

Eski Literatüre Göre Dünyada Yaşamakta Olduğu Bilinen Hayvan Tür Sayısı Tablo Olarak

Grup __________ Tür sayısı

Chordata 60000

Arthropoda (böcek hariç) 73000

Insecta (900000)

Mollusca 104000

Echinodermata 5000

Annelida 7000

Mollusca 2500

Platyhelminthes 6500

Nemathelminthes 3500

Trochelminthes 1500

Böcekler okyanus derinlikleri dışında yeryüzünde kutuptan ekvatora, yüksek dağlardan denizlere kadar her alana yayılmışlardır. Her türlü iklim koşuluna adapte olmuşlardır. Geniş alanlara yayılabildikleri gibi bir böcek buğday tanesi içinde bile hayat devrelerini tamamlayabilir. Bu derece başarılı olmalarındaki etken evrimsel gidişlerinin büyük adaptasyon kabiliyetine imkan vermesidir. Bu doğa üstü özelleşmeyi şöyle özetleyebiliriz:

A- Dış İskelet

1. Kas bağlantısı için geniş alan,

2. Su kaybını kontrol için en uygun imkan, özellikle ufak vücutlu bireylerde,

3. İç organları dış zararlardan tam koruma durumu.

B- Kanat: Şiddetli rüzgarlara açık olan adalar bir tarafa bırakılacak olursa böceklerin uçma yeteneği, hayatta kalma ve dağılma (dispersal) oranınını çok arttırmıştır. Uçma yeteneği, beslenme ve çoğalma alanlarının genişlemesini ve düşmanlardan kaçma olanağını sağlar. Besininin veya konaklarının az ve seyrek bulunduğu hallerde, bunların elde edilebilmesine yaramaktadır. Örneğin leş üzerinde beslenen bir tür, kanatları sayesinde civarda beslenmesine uygun ölü hayvanları kısa bir zaman içinde bulabilir.

C- Küçük Vücut: Böcek evrimi az sayıda büyük fert yerine çok sayıda küçük fert meydana gelmesini gerektirecek bir yol izlemiştir. Bu şekilde hem az besinin yeterli olması hem de düşmanlardan kaçma ve gizlenme şansı artmıştır. Vücudun küçük olması, hacme oranla yüzeyin fazla olmasını gerektirir. Böylece buharlaşma katsayısı arttığı için vücut örtüsü ince olan türlerin karasal hayatta yaşayabilme olanağı ortadan kalkabilir. İşte dış iskelet bu buharlaşmayı kontrol eder. Dış iskelet, böceklerin küçük vücutlu olma olanağını sağlayan en önemli etkenlerden birisidir.

D- Organların Uyumu: Böceklerde vücut parçalarının adaptasyon kabiliyeti, bir tek organın farklı görevleri yapabileceği biçimde gelişmiştir. Örneğin Mantislerin ve bazı Hemipterlerin ön bacakları, avını yakalamaya ve yeme sırasında tutmaya yaramak suretiyle bir hareket organından çok yardımcı ağız parçası gibi işlev görür. Diğer hallerde de aynı yapı farklı şartlarda iş görecek şekilde uyum gösterir. Örneğin solunum sisteminde meydana gelen değişiklikler su ve karasal yaşama şartlarına uymayı sağlar.

E- Tam Başkalaşım: Tam başkalaşım (Holometaboli) görülen böceklerde hayat döngüsü dört ayrı bölüme ayrılır. 1. Yumurta 2. Larva veya beslenme devresi 3. Pupa yani durgun şekil değiştirme evresi 4. Ergin veya üreme evresi. Tam başkalaşım kınkanatlılar (Coleoptera) ve sinekler (Diptera) gibi çok sayıda evrimleşmiş türü kapsayan böcek ordolarında görülür. Bu tip hayat şeklinde gelişme, larva evresindeki beslenmeye dayanır. Ergin evrede az çok durgun bir metabolik faaliyet vardır. Beslenme sperm veya yumurtaların olgunlaşması içindir. Buna göre larva ve ergin tamamen ayrı habitat veya nişlerde yaşama durumunda kalır. Böylece larva gelişme için en uygun şartları bulur. Diğer taraftan ergin de döllenme, dağılma ve yumurta bırakmak için en uygun ortamı seçer. Tam başkalaşım, bu gruba sınırsız habitat çeşidi ve besin olanakları açmıştır. Ayrı ayrı hayat tarzının faydalarını birleştirme ve zararlarından kaçınma olanağını vermiştir. Bunların dışında büyük üreme yeteneği, bu grubun başarısının büyük etkenidir.

Böceklerin başarılı bir grup olmasında rol oynayan faktörler türün devamını sağlar. Ancak hiçbiri için en önemlisi budur diyemeyiz. Bu faktörlerin hiçbirisi tek başına böceklerin bugünkü çeşitlilik ve çokluklarına erişmelerinde en önemli unsur olarak ele alınamaz. Olay oldukça karışıktır. Bu faktörlerin çoğunun ortak etkisi ve diğer etkenlerin birlikte etkisi bu sonucun meydana gelmesine sebep olabilir. Evrimsel teoriye göre şu hususlar da bilhassa önemlidir.

1. Uçma yetenekleri ve hava kitleleri aracılığı ile de engelleri aşabilmeleri ve yeni yerlere yerleşerek fazla sayıda yeni türlerin evrimleşmesi.

2. Çok sayıda böcek grubunun kalıtsal mekanizmasında meydana gelen değişmelerle izole populasyon teşekkülü.

III. Böceklerin Dış Yapısı (Morfoloji)

Embriyonik olarak iki tabakaya ayrılır; ektodermden meydana gelmiş ve üstte kutikula; içerisine birçok organik ve inorganik bileşiğin katılması ile mekanik ve kimyasal etkenlere karşı olağanüstü dayanıklı bir yapı kazanmıştır. Suyu hemen hemen hiç geçirmediğinden bu hayvanların kara hayatına mükemmel bir uyum yapmalarını sağlamış olup gaz alış-verişi bazı eklem yerleri göz önüne alınmazsa yok gibidir. Prokutikula (ekzokutikula + endokutikula) ve epikutikula olmak üzere iki ana tabakadan oluşur. Hypodermis ile epikutikula arasında bulunan prokutikulanın en tanınmış temel bileşiği azot içeren bir polisakkarit olan ve doğada yalnızca kitinaz enzimi ile yıkılabilen kitin dir. Kitin zincirler (Asetil-glikozamin moleküllerinden oluşan) sekonder bağlarla bağlanarak miselleri oluşturur. Miseller boyuna, paralel biçimde dururlar ve ışığı çift kırarlar. Misellerin oluşturduğu lameller değişik açıda durduklarından daha dayanıklı bir hal alır. Misellerin içine gömüldükleri Arthropodin suda ve seyreltik alkolde eriyen protein yapısında bir maddedir. Deri değiştirme hormonu olan Ektizon’un bir bileşeni olan Orthophenol oksitlenerek o-chinon’a çevrilir. O-chinon’da suda eriyen Arthropodin ile tepkimeye girerek Arthropodin’i suda erimez bir şekilde bağlar. Bu bağlanmış şekline Sklerotin denir. 3 boyutlu bağlanan bu fibriller suyun da uçması ile ,şekli bozulmaz sağlamlığa geçer.

, Kutikulanın dış kısmı, deri değiştirdikten kısa bir süre sonra büyük ölçüde sertleşir buna sklerotizasyon denir. Bu sertleşmede yukarıda açıklandığı gibi deri değiştirme hormonu olan ektizon büyük öneme sahiptir. Vücut örtüsünün en üstteki tabakası olan ve kitin içermeyen epikutikula, sert tabaka, kutikulin tabakası, mum tabakası ve dolgu tabakası gibi kısımlardan oluşmuştur. Altta ise kaide zarını salgılayan ve içerisinde yapısal ve işlevsel olarak birbirinden farklılaşmış: Örtü hücreleri (epidermis tabakasının büyük bir kısmını oluştururlar ve esas görevleri örtü tabakası olmalarıdır), Salgı hücreleri (çoğunlukla örtü hücrelerinin arasında bulunurlar ve kutikula tabakasının içerisine çıkıntı yaparak bir kanalla veya ortak bir kanalla dışarı açılırlar), Kıl hücreleri (çeşitli yapı ve kalınlıkta olup, duyusal ve korunma olarak görev yaparlar), Duyu hücreleri ve Önositler (deri değiştirmede kutikulayı yeniden salgılayan hücreler olup, erginde pigmentlerin bir çeşit depo yeri olarak kullanıldığı yerler olarak kabul edilirler. Hücrelerin bulunduğu Hypodermis ve onun altında peritondan meydana gelmiş Kutis yer alır.

Kitin (C₈ H₁₃ O₅ N)_x formülünde nitrojenli bir polisakkarit olup çok dayanıklı bir maddedir. Su, alkol, seyreltik asit ve bazlarda erimez. Memeli sindirim enzimleri kitine etki etmez. Ancak bakteriler ve kitinaz enzimi bu yapıya etkilidirler (alkali ile muamele sonucunda renk ve sertleştirici maddeler temizlenebilir. Fakat kutikulanın esas yapısında belirgin değişme olmaz). Kutikulanın sertliği kitin olmayan maddelerden ileri gelir ki bu maddelerin de kimyasal yapısı tam olarak bilinmemektedir. Kutikulanın sertleşmesine sklerotizasyon denir ve bu sertleşmede deri değiştirme hormonu olan ektizon büyük öneme sahiptir; skleritizasyon gömlek değiştirmeyi takiben başlar. Kutikulayı oluşturan maddelerin miktarı türden türe değişmekle birlikte, hamamböceğindeki oranlar şu şekildedir ; % 37 su, % 44 protein, % 15 kitin, % 4 yağ. Sertleşmiş, sklerotize olmuş plakalara sklerit denir. Bu plakalar birbirinden membran bölgeler olan sınır çizgileri yani sutur ile ayrılır. Skleritler arasında kalan kısım esnek veya membran yapısında olduğu için hareket sağlanabilir (bu yapının işleyişi basit bir şekildedir). Sivrisinek abdomeninde dorsal ve ventral plakalar, yanlarda akordion şeklinde katlanan bir membran aracılığı ile birleşmiştir. Kanla beslenme sırasında dorsal ve ventral plakalar birbirinden uzaklaşır, abdomene pompalanan kan artıkça uygun olarak yanlardaki membranın katları açılır. Çok fazla genişleme halinde enine kesit az çok daire şeklindedir.

Plakaların membranla birleşmesinin çok görülen diğer bir şekli de teleskop halkaları şeklindeki bağlantıdır. Vücut büzülmüş halde iken halkalar birbiri üzerine oturmuş, uzadığı durumda ise halkalar dışarıya doğru membranların sınırına kadar itilir.

DERİ DEĞİŞTİRME

Böceğin büyümesi vücut örtüsü ile sınırlandığından, özellikle larva evresinde, deri zaman zaman atılarak, ektizon hormonunun etkisi altında epidermis tabakası tarafından yeniden oluşturulur. İlk olarak epidermis hücreleri tarafından salgılanan bir çok enzim endokutikulayı eritirken, epidermisin üst kısmında yeni bir kutikulin tabakası oluşarak bu enzimlerin daha içteki dokuları ve epidermis tabakasını eritmesini önler. Yeni oluşan bu tabaka eski epikutikulanın yerini alacaktır. Eriyen endokutikulanın oluşturduğu boşluğa eksovial boşluk bu boşlukta toplanan sıvıya da eksovial sıvı denir. Endokutikula sıvı hale geçtikten sonra, örtü hücreleri tarafından emilir ve yeni oluşan kutikulin tabakasının altında yeni epikutikula tabakalarının en içteki kısmını salgılamaya başlar. Bu olayın tümüne birden Ecdysis denir. Derinin yırtılma yeri türlere göre değişmekle birlikte çoğunlukla kafanın dorsalinde ve kısmen boyun kısmında oluşan "T" biçiminde bir yarıktır. Burada ekzokutikula ya çok zayıf oluşur veya tamamen kaybolur, endokutikulanın da büyük bir kısmı emildiğinden, abdomenin kasılarak hemolenfi baş ve göğüse pompalaması ile oluşan basınçla burası yırtılır ve hayvan yarıktan dışarı süzülerek çıkar. Deri değiştikten sonra yeni oluşan üst deri yumuşak ve esnek olduğundan hayvan, hava ya da su yutarak hacmini büyültür. Bu sırada kaslar, hemolenf basıncının, hava basıncından daha fazla olmasını sağlamak için sürekli kasılmış durumda kalır. Eski derinin altına kıvrılmış ve katlanmış durumda bulunan yeni deri bu basınçla açılarak düzelmeye başlar. Büyüme sklerotizasyonun tam oluşmasına kadar devam eder. Sertleşme deri değişimi ile başlamasına karşın, kinonun oluşması için bol miktarda oksijene gereksinim olması nedeni ile, ancak belirli bir süre sonra sağlanabilir. Bu süre zarfında böcek her türlü tehlikeye karşı korunmasızdır.

Dış ve iç çıkıntılar:

Dış çıkıntılar: Böcek vücut duvarı birçok sayıda iç ve dış çıkıntılara sahiptir. Vücut duvarının dışarıya doğru yaptığı çıkıntılar mahmuz, pul, diken ve kıl gibi çeşitli şekillerde olur. Bunların bazıları sadece kutikulada, diğerleri de her 3 vücut tabakasında yer alır. Hipodermis hücreleri tarafından meydana getirilir. Bazı dış çıkıntılar da esas epidermal hücrelerin dışa doğru büyümesinden ibarettir. Bunlar, çeşitli uyarımları alma ve ses çıkarma gibi faaliyetler yönünden çok önemlidirler.

İç çıkıntılar: Vücut duvarı içe doğruda çöküntüler yapar. Bunlar invaginasyon ile oluştuklarından bulundukları yerler dıştan bir çukur veya oluk ile belli olur (bu çukur veya oluklar, bunları meydana getiren scleritleri tayin etmek için en güvenilir işaretlerdir). İç çıkıntılardan levha şeklinde olanlara apodem, diken veya parmak şeklinde olanlara apophysis denir. İç çıkıntılar kasların bağlanmasını ve dış iskeletin dayanıklılığını sağlar.

Orientasyon

Bir böceğin kısımlarının birbirine nazaran konumunu tarif etmek için çeşitli terimler kullanılır. Esas vücut bölgeleri bu amaçla orientasyon için temel olarak kullanılır. Belli başlıları şunlardır.

1. Anterior kısım: Genelde ön kısım için kullanılır. Başın bulunduğu kısım veya baş tarafına doğru olan herhangi bir kısımdır.

2. Posterior kısım: Genel olarak arka kısımdır. Abdomenin son kısmı veya bu tarafa doğru olan herhangi bir kısım.

3. Dorsum (Dorsal): Vücudun üst kısmı veya onun kısımlarından birisi.

4. Ventrum (Ventral): Vücudun alt kısmı veya onun kısımlarından birisi.

5. Meson: Vücudu dorsal veya ventral olarak ortadan boylu boyunca kateden orta çizgi veya bunun üzerindeki noktalar arasında kalan parça.

6. Lateral kısım: Vücudun yan kısmı veya onun bir kısmı.

7. Base, Apex: Anten vaya bacak gibi vücudun dışa doğru meydana getirdiği yapı veya ekstremiteler de bağlantı nokta veya alanına base, uç kısma veya bağlantı noktasından en uzak olan noktaya apex denir. Bacak gibi diğer ektremitelerde de aynı orientasyon kullanılır. Şöyle ki vücuda en yakın kısma base veya proximal kısım, vücuttan uzakta bulunan kısım apex veya distal kısımdır.

2. BAŞ:

Baş vücudun ön bölgesini oluşturur. Baş normal olarak bir kapsül biçiminde olup üst kısımda sclerotize olmuştur ve bu kısımda beyin bulunur. Ağız açıklığının bulunduğu alt kısım ise membran yapısındadır. Başın vücudun uzun eksenine göre değişik konumlarda olduğu kabul edilir ve bu konum tarzı sınıflandırmada kullanılır. En önemli 2 konum şekli şunlardır:

Hypognat: Ağız parçaları aşağıya doğru yönelmiştir. Başı teşkil eden segmentler gövdede bulunan segmentler ile benzer konumdadır.

Prognat: Baş, boyun bölgesinden yukarıya doğru kalkmış olup ağız parçaları ileriye doğru yönelmiştir. Ayrıca Opisthognat (ağız parçaları posterio-ventral konumda) tipe de rastlanır.

Başın Bölgeleri ve Ekstremiteleri: Tipik bir hypognat başta; ön kısım veya alın, dorsal ve lateral kısım ve alt kısım hep birlikte ters dönmüş kaseye benzer biçimde tamamen sclerotize olan bir kapsül meydana getirir. Bu kapsülün üzerinde bir çift birleşik göz (faset göz), 3 nokta göz (ocel göz) ve bir çift anten vardır. Labrum kapsülün ön kısmının alt kenarına bağlanmak suretiyle ağzın ön kısmında bir kapak meydana getirir. Başın ventral kısmı ağzın gerisinde olan bir membran taban meydana getirmiştir. Bu membran taban kısmından, üzerinde tükrük bezlerinin açıklığı bulunan hipofarinks (hyphopharynx) çıkar. Başın taban kısmının her iki yanında çiğneme organları veya ağız parçaları denen 1 çift mandibula, 1 çift maxilla ve labium yer alır. Bu kısımlar başın ventral kenarı ile eklemlenmiştir. Başın arka kısmı ters dönük at nalı şeklinde olup başın dorsal ve lateral kısmını oluşturur. Labium bu kısmı ventralden kapatır. At nalı şeklindeki yapının orta kısmındaki açıklıktan (foramen occipitale) özofagus, sinir şeridi, tükrük kanalı, aorta, trake ve serbest dolaşan kan geçer. Baş kapsülünün iç kısmında tentorium denen bir seri destek halkası yer almıştır.

Baş Kapsülünün Özel Yapıları:

Bileşik gözler: Genellikle büyük petek görünümünde ve başın dorso-lateral kısmındadır. Her bir göz, oküler sclerit denen dar bir levha üzerindedir veya dar bir halka tarafından sarılmıştır. Bazı türlerde özellikle larvalarda, gözler tek bir petek göz meydana getirecek şekilde körelmiştir. Bazı ergin türlerde petek sayısı çok fazladır. Antenler alında, petek gözlerin arasından çıkan bir çift haraketli ve segmentlerden oluşan uzantılardır. Bunlar bazen halka şeklinde antennal sclerit ile sarılan anten soket'i (evi, yuva, oyuk) üzerine eklemlidir. Soketin çevresi küçük bir çıkıntı meydana getirir. Anten bunun üzerine eklemle bağlanır Antenler çok değişik şekillerde bulunur; Protura takımının dışındaki diğer böceklerin tümünde mevcut olan, dokunma, tat ve koku alma görevi gören bir çift duyargalardır. Çıkış yerleri gruplar arasında değişmekle birlikte genellikle petek gözler arasında yer alırlar. Kaslı yapıda (son segment hariç) olması nedeniyle, segmentlerin ayrı ayrı hareket edebilme özelliğine sahip olduğu antenler yalnızca Collembola ve Diplura 'da görülür. Diğer tüm gruplarda sadece birinci segment kas içerir. Değişen sayı ve tipte segmentlerden meydana gelmişlerdir. İlk iki segment diğerlerinden farklılaşmış olup sırasıyla Scapus ve pedicellus adını alırlar. Scapus anteni başa bağlayan basal segment olup, sahip olduğu kaslarla pedicellus ve flagellum'un hareketini sağlar. Flagellumu oluşturan segmentlerin sayı (3-50) ve tipleri (setace, filiform, moniliform, serrate, pektinate,clavate, capitate ganiculate, lamellat, flabellat, aristate, plumose vb.) böcek sistematiğinde kullanılan önemli karakterlerdir. Labrum, yüz kısmının ventral kenarına bağlı hareketli bir kapak şeklindedir. Labrumun iç yüzü preoral boşluğun ön kısmını meydana getirir ve bu kısma epipharynx denir. Epipharynx üzerinde lob şeklinde kabartılar, duysal papilla ve seta'lar vardır. Bu yapıların larva formlarının tanımasında yardımcı ve çok faydalı olduğu taksonomistler tarafından gösterilmiştir.

Belli Başlı Sutur ve Alanlar: Baş kapsülü çok sayıdaki suturlar vasıtası ile bazı bölümlere ayrılmıştır. Bunların çoğu esas segmentli yapının kaybolmasından sonra ortaya çıkan ikinci derecedeki oluşumlardır. Başta bulunan belli başlı sutur ve bunların civarındaki alanlar şunlardır

Vertex, gözlerin arasında ve arkasında bulunan başın tüm dorsal kısmıdır.

Epicranial Sutur, başın ard kısmından başlayıp vertexi kat ettikten sonra alın kısmında ikiye ayrılan ters Y şeklindeki bir suturdur. Gövde kısmına epicranial gövde, çatal şeklinde ayrılan kısmına epicranial kollar denir. Bunlar deri değiştirme sırasında başın çatladığı zayıf noktalardır. Bu ödevleri sebebi ile ecdysial sutur adını da alırlar. Bu sutur, genellikle ergin öncesi evrelerde çok belirli oldukları gibi erginlerde de görülebilir.

Frons; epicranial kolların arasında veya altında bulunan yüz kısmı olup median ocellus bu sclerit üzerindedir. Ventral yüzde frontoclypeal sutur ile sınırlanır.

Clypeus; frontoclypeal sutur ile labrum arasında kalan dudak şeklinde bir parçadır. Clypeus, frons ile eklem meydana getirmeden birleşmiştir. Daha altta yer alan labrum membran şeklinde bir bağlantı aracılığı ile clypeusa bağlanmıştır.

Gena; fronsa göre posteriorda ve gözlerin altında yer alan başın alt yan kısmıdır. Bazen frons ile gena arasında bir genal sutur vardır. Bu suturun bulunmadığı halde gena ile frons arasında kesin bir ayırım yapılmaz.

Occiput ve Occipital yay: Başın ard kısmındaki alanın büyük bir kısmını içerir. Vertex ve genadan occipital sutur vasıtası ile ayrılmıştır. Böcek gruplarının çoğunda bu sutur ya körelerek bir çizgi haline gelmiştir ya da tamamen kaybolmuştur. Occiput, anterior olarak vertex ve gena ile kaynaşan bir alan şeklinde tarif edilir. Tüm occipital yay alanının ventral kısmına postgena da denir.

Post occiput, occipital foramenin kenarını çeviren dar halka şeklinde (ard kafa deliği) bir sclerittir. Occiputtan hemen hemen bütün ergin böceklerde bulunan post occipital sutur vasıtasıyla ayrılır. Post occiput üzerinde bulunan occipital (yumru) condyle üzerine baş, boyun bölgesindeki cervical scleritler yardımı ile bir eklem oluşturacak şekilde bağlanır.

Tentorium; Başın iç kısmından başlayarak, ağız parçalarını hareket ettiren kasların bağlanmasına uygun olacak şekilde vücut duvarının invaginasyonu ile oluşan bir seri sclerotize apodem ile sağlamlık kazanmıştır. Kanatsız böceklerde ve onlara yakın grup olan kırkayaklarda (Diplopoda), bu apodemler plaka halinde veya çubuk şeklinde olup ipliksi köprüler aracılığı ile birbirine bağlanmıştır. Pterygotanın kökenini teşkil eden gruplarda, bu yapı daha gelişmiş, birbiri ile kaynaşmış ve tentorium denen başın iç iskeleti şeklinde evrimleşmiştir. Tipik bir tentorium: anterior kollar, posterior kollar, corporotentorium (merkezdeki kitle) ve dorsal kollar olmak üzere 4 esas kısımdan meydana gelmiştir. Posterior kollar, post occipital sutur üzerinde bulunan ve dıştan bir yarık şeklinde görülen posterior tentorial çukurun invaginasyonu ile meydana gelmiştir. Anterior ve posterior tentoriumların iç kısma doğru uzayarak birbirine rastladıkları kısımda kaynaşmaları suretiyle corporatentorium oluşur. Dorsal kollar ise lateral ocelluslar ve anten soketleri civarında baş kapsülüne temas ederler. Fakat bu kısımlarda dışarda belirgin bir çukurun olmaması sebebiyle ön kolların uzantısından meydana geldikleri kabul edilmektedir. Tentorium'un kısımlarının şekli ve konumu farklı böcek gruplarında değişiktir.

Ağız parçaları: Mandibulalar, maxillalar ve labiumdan oluşur. Bunlar tipik Arthropoda ekstremitesinden şekil değiştirmek suretiyle oluşmuştur. Fosil Arthropodların ekstremitelerinin incelenmesi ve yaşayan formların ektremitelerinin karşılaştırılmalı morfolojisi, bugün yaşamakta olan bütün Arthropod ekstemitelerinin basit bir genel formdan oluşmuş olduğunu gösterir.

Genel Arthropod Ekstremitesi

Basal segment olan coxapodit, vücudun yanlarına bağlanmıştır. Apical segment ise telepoditi oluşturur. Her bir segment lateral ve mesal tarafta sırasıyla exit ve endit'leri meydana getirme olanağına sahiptir. Bunların en ilkel modifikasyonlarından biri Trilobit ekstremitesidir. Burada coxopodit'in solungaç biçiminde bir exit'e diken şeklinde bir endite sahip, telopodit ise basit ve üyesizdir.

Mandibulalar ; Bunlar anteriorda, gerçek ağız parçalarının birinci çifti olup labrumun hemen gerisinde bulunur. Tipik olarak fazla sertleşmiş ve sclerotize olmuşlardır. Üstlerinde dişler ve fırça gibi yapılar bulunur. Birkaç ilkel böcek bir tarafa bırakılacak olursa mandibulalar lateral kenar ve mesal kenarın kaide kısmından başa eklemle bağlanır. Her ekleme yakın bir yerden, başın iç kısmına doğru mandibulaları hareket ettiren kuvvetli tendonlar (kiriş) uzanır. Hiçbir böcek mandibulasında, basit segmentli bir ekstremiteden ne şekilde ve nasıl oluştuğuna dair bir delil bugün elimizde mevcut değildir. Bununla beraber Crustacea'lerin çoğunda mandibulalar az çok ilkel tip halindedir. Belli başlı değişiklikler:

l. Coxapodidin gelişmesi ve kuvvetlenmesi,

2. Endit kısmının ufalamaya yarayan dişli bir alana dönüşmesi,

3. Exit'in kaybolması,

4.Telepoditin körelmesi şeklinde oluşmuştur.

Bütün böcek mandibulalarında telepodit tümü ile kaybolmuştur. Bu bakımdan böcek mandibulası, çok değişmeye uğramış olan coxapodit ile enditden ibarettir.

Maxillalar ; Maxillalar mandibulaların hemen gerisinde yer alır. Kas yapısı mandibulalara benzer bir evrim izlediklerini gösterir. Bununla beraber maxillalar şu farklılıklara sahiptir:

1. (Mesal bir eklem olan) Exit oluşmamıştır.

2. Telepodit bir dokunma organı veya palpus şeklini almıştır,

3. Coxapodit bölümlüdür,

4. Endit iki ayrı haraketli parça halinde gelişmiştir (Entomoloji literatüründe Arthropod ekstremitelerinin ana kısımları olan coxopodit, telepodit, endit gibi terimler pek az kullanılmıştır. Ancak terminolojide bir değişiklik yapılarak bu terimlerin kullanılması çok yararlı olacaktır).

Genel maxilla tipi, çeşitli kısımlar halinde ve çiğnemeye elverişli bir yapıya sahiptir: Cardo, maxillayı başa bağlıyan ve bir menteşe ödevi görerek hareketine olanak sağlayan üçgen şeklinde bazal bir sclerittir.

Stipes, maxillanın gövdesini oluşturur ve maxillanın geri kalan kısımları için kaide ödevini görür.

Galea, stipesin sonuna eklemli dış (lateral) lob'tur. Genellikle üzerinde duyu organlarından ibaret bir kep bulunur.

Lacinia, stipesin apexine eklemli olan iç (mesal) lobtur. Mesal kenarda bulunan diş ve dikenler yüzünden mandibulaya benzer bir görünüştedir. Palpus, stipesin lateral kısmından çıkan antene benzer segmentli bir uzantıdır. Genellikle beş segmentten oluşmuştur. Muhtemelen tamamen duyusal olarak ödevlidir.

Labium (2. Maksilla); maxillaya göre posterior konumda bulunur. Tek bir parça gibi görünürse de meson üzerinde ortada kaynaşan bir çift ikinci maxilladan oluşmuştur. Kısımları maxillanın bölümleri ile büyük bir benzerlik gösterir. Kasları ve kasların bağlanma noktaları yönünden de aralarında bir homoloji vardır.

AĞIZ YAPISI VE TİPLERİ

Başın alt veya ön tarafına yerleşmiş olan ağız üç extremite ve diğer bazı parçacıklardan yapılmıştır. Ağız, böceğin aldığı besinin sıvı veya katı olması, herhangi bir hayvansal veya bitkisel doku içerisinde bulunması sebebi ile değişik yapılar kazanmıştır. Ağız parçacıklarının yapısı, böceklerle savaşta kullanılacak ilacın seçiminde önemli rol oynar. Örneğin, bitkiyi sokarak özsu emen bir böcekle savaş için mide zehiri kullanmak boşunadır. Zira ilaç bitkinin yüzeyindedir ve böcek bitki içerisinden besin almaktadır.

Başlıca ağız tipleri aşağıda belirtilmiştir.

Çiğneyici ağız: Bu tipe ısırıcı veya kemirici ağız adı da verilebilir. Adından da anlaşılacağı gibi bu şekilde ağız yapısına sahip böcekler besinlerini ısırıp çiğnemek suretiyle alırlar. Bu tipe örnek olarak Orthoptera, Coleoptera ve Isoptera takımlarına bağlı böcekleri gösterebiliriz. Çiğneyici ağız tipi esas yapıdadır. Bunun değişmesi ile diğer tipler meydana gelir.

Ağız parçalarının üzeri bir deri uzantısından ibaret olan labrum (üst dudak) tarafından kısmen örtülmüştür; bu geniş ve yassı yapılıdır. Esas ağız parçalarından ilk çifti olan, kahverenkli ve sağlam yapılı mandibula, labrumun hemen altında ve yanlara doğru yer almıştır. Mandibulanın ödevi besin maddesini parçalamak olduğundan iç kısımları keskin dişlidir. Daha altta sağlı sollu bir çift halinde I. maxilla vardır. Bu kısım üzerinde Cardo birinci maxillayı ağız boşluğunun yanlarına bağlar; Stipes birinci maxillanın tabanını oluşturur. Diğer parçacıklar buna bağlıdır. Bundan yanlara doğru uzanan birkaç halkadan ibaret ve antene benzer yapıda olan kısım Maxillar palpus (çoğul hali Palpi) adını alır. Genellikle üzerinde ince kıllar vardır ve tad alma görevini yüklenmiştir. Stipes ve palpustan içeri doğru iki çiğneyici kısım uzanır. Bunlardan biri Galea (dış çiğneyici), diğeri Lacinia (iç çiğneyici)dır. Bu parçacıklar besinin daha ufak bir hale getirilmesi işini yapar. Ağzın orta yerinde, iki kısmın kaynaşması ile simetrik tek bir parça halini almış olan II. Maxilla bulunmaktadır; bu birleşik parçaya labium adı da verilir. Bunun taban kısmını, altta Submentum, üstte Mentum ve bunun ucunda Prementum oluşturur. Prementum'un yanlarında, aşağıya doğru ikinci maxilla palpusları anlamına gelen labial palpi bulunur. En ortada Glossa (dil) ve onun yanlarında Paraglossa (yandil) yer almıştır. Bu kısımlara ilave olarak ağız tabanında ayrıca Hipofarinks (labiumun içyüzeyinde yeralır, ağız tabanının dil biçiminde uzayan kısmıdır) ve Epifarinks (labrumun altında ve gerisinde yeralır, tat alma organını oluşturur) yer alır.

Yalayıcı-emici ağız: Arılar (Hymenoptera: Apoidea)'ın çoğu besin maddelerini şekerli eriyikler halinde ve emerek aldıklarından, ağız parçaları bu işe uygun şekillenmiştir.

Mandibullar, bir evvelki tipe nazaran ufalmış ancak fonksiyonlarını tamamen kaybetmemiştir. Örneğin üzüm üzerinde beslenen bir arı önce mandibulaları vasıtası ile meyvenin kabuğunu parçalar. Birinci maxillaların esas tipte çok uzun olan palpusları körelmiş durumdadır. Buna karşı galea kalınlaşmış ve uzamıştır. Enine kesitte, bunun bir kılıf oluşturacak şekilde, diğer kısımları sardığı görülür. Labium bu tip ağız parçalarının besin alma işini sağlıyacak şekilde değişikliğe uğramıştır. Prementum ve buna bağlı parçalardan glossa ve palpus'lar uzamış paraglossa ise aksine körelmiştir. Glossanın meydana getirdiği boru enine kesitte gayet belirgin olarak görülür.

Emici ağız: Kelebeklerde (Lepidoptera) ağız parçalarının yapısı, esas yapıya nazaran bir hayli değişiklik gösterir. Labrum ve mandibula kısalmıştır. Birinci maxilla, şimdiye kadar görülenlerin aksine kaynaşarak tek parça haline dönüşmüştür. Galea olağanüstü gelişmiş, bir hortum şeklini almıştır. Parçanın enine kesidi incelenirse herbir galeanın bir oluk şeklinde olduğu ve bunların karşılıklı durmaları ile de hortumun meydana geldiği görülür. Dinlenme halinde hortum kıvrılmış olarak başın alt tarafında durur. Beslenme sırasında açılarak düz bir durum alır. Bununla beraber, bazı kelebeklerde hortum kısmen veya tamamen dumura uğramıştır. İkinci maxillaların sadece palpus kısımları kalmıştır ve bunlar başın ön tarafında ileri veya yukarı doğru uzanmış olarak durur.

Sokucu-emici ağız: Bazı böcekler, bitki veya hayvan dokusu içerisinde bulunan sıvıları emerek beslenirler. Bu sebep ile ağız yapıları evvela bu dokuyu delmeye, sonra sıvıyı emmeye elverişli durumda olmalıdır. Bu tip ağız parçalarının yapısında, böcek grupları arasında bazı farklar bulmak mümkündür; bu yüzden sokucu-emici ağız yapılarını birkaç alt tipe ayırmak yerinde olur;

*Altı iğneli sokucu-emici ağız: Labium uzayarak bir Proboscis (hortum) halini almıştır. Bunun üst tarafında kalan boşluğu yine uzamış yapıda olan ve aynı zamanda sokucu iğne durumundaki labrum örter. Böylece labium meydana getirdiği oluk içersinde 6 iğne göze çarpar. Bu iğnelerin iki adedi mandibullalardan diğer iki adedi birinci maxillalardan ve sonuncusu hypopharynx'den meydana gelmiştir. Bu iğnelerin uçları dişli olduğundan besini saklayan doku kolayca delinir. Hypopharynx'in ortasının delik oluşu sokulan hayvan dokusundan emilen kanın pıhtılaşmasını önleyici tükrük maddesinin akıtılmasına yarar; bu deliğe tükrük maddesi kanalı adı verilir. Kanın emildiği kanal ise hypopharynx ile labrum arasındaki boşluktur ve emme kanalı adını alır. Bu tipteki ağız yapısına Diptera takımına bağlı bazı familyalarda (Culicidae, Tabanidae gibi) rastlanır.

Sineklerde 4 iğneli sokucu emici ağız da görülür. Önceki tipten farkı mandibul iğnelerinin olmayışı ve esas delici organın hypofarinx oluşudur. Labrum, I. Maxilla (2) ve hypopharynx, 4 iğneyi oluşturur. Salgı kanalı hypopharynx içinde, beslenme kanalı labrum ve hypopharynx arasındadır.

*Dört iğneli sokucu-emici ağız: Bir evvelki tipe nazaran fark, hyopharynx'ten yapılmış iğnenin bulunmayışı ve labrumun ufak kalışı dolayısıyla sadece dört adet iğnenin mevcut oluşudur. Tükrük ve emme kanallarının yeri de değişmiştir. Birinci gaganın dış segmentli kısmı labiumdur ve 4 iğne taşır; 2 mandibul, 2 tane I. maxilladan oluşur. Labrum gaga kaidesinde kısa bir lobtur. Hypopharynx de gaga içinde kısa bir lob halindedir. Labium parçalamaz fakat örter. Maxillalar karşılıklı gelerek besin ve emme kanallarını oluşturur. Birinci Maxilla iğneleri karışılıklı duruşlarında aralarında iki boru meydana getirirler. Bu boru veya kanallardan labrum tarafındaki emme, diğeri tükrük kanalıdır. Hemiptera ve Homoptera takımlarına bağlı böceklerin ağız parçaları bu tiptedir. Dinlenme durumunda baş ve thorax'ın altında geriye doğru uzanmış olan hortum, beslenme sırasında vücudu dik bir hale getirir; iğneler doku içersine daldırıldığında, ikinci maxillanın oluşturduğu oluk, kıvrık vaziyette dışarıda kalır.

*İki iğneli sokucu-emici ağız: Bazı Diptera'larda görülür. Madibulalar tamamen dumura uğramış ve birinci maxilladan ise geriye sadece palpuslar kalmıştır. İkinci maxilla'nın teşkil ettiği hortum içerisinde sadece iki iğne görülür. Bunlardan birisi hypopharynx diğeri labrumdan meydana gelmiştir. Tükrük kanalı hypopharynx içindeki delik olup emme kanalı ise bununla labrum arasındaki boşluktur. Labium (ikinci maxilla) ucunda iki ufak plak (labellum) vardır.

Musca domestica L.'nın ağız yapısı esas itibariyle bu şekilde ise de yukarıda bahsedilen iki iğne ufalmıştır. Maxilla ve mandibullar görev yapmaz. İkinci maxillanın oluşturduğu oluk içersinden ileriye doğru uzanan ve uçta genişleyerek iri çıkıntı halini alan labial sünger gibi bir yapı olan labelluma sahiptir. Bu sıvı besine sokulur. Üzerinde incecik oluklar bulunmaktadır. Salgılanan tükrük bu oluklardan alınacak besin üzerine akıtılır ve bu suretle eritilen besin maddesi ayrı oluklar vasıtası ile alınarak özel olukla ağız boşluğuna sevkedilir. Görüldüğü üzere, karasineğin ağız parçaları yapısı sokucu-emici olmaktan ziyade bir çeşit yalayıcı-emici tiptedir.

Üç iğneli sokucu-emici ağız: Bitki dokusunu sokarak beslenmeye uygun ağız yapısına sahip böcek takımlarından birisi de Thysanoptera'dır. Bunların ağızlarında birisi sol mandibuladan, diğer ikisi birinci maxilladan yapılmış 3 iğne bulunur. Sağ mandibul körelmiştir.

Pirelerin (Siphonaptera) ağız parçaları bu tipte olup, 1 tanesi epipharynx, 2 tanesi I.maxilladan (lacinia) oluşmuş 3 stilet içerir. Delme işlemi kenarları tırtıklı olan maxillaya ait iğneler tarafından gerçekleştirilir. Emme kanalı epipharynxle maxilla iğneleri arasında uzanırken, tükrük kanalı maxillaya ait iğnelerin karşılıklı gelmesiyle oluşan oluktur. Labial ve maxiller palpuslar dinlenme sırasında stiletleri örter.

Cervix veya Boyun

Baş ile gövde arasındaki membran özelliğindeki kısım boyun veya cervix'dir. Bazıları bunu microthorax adı ile ayrı bir vücut segmenti olarak kabul ederlerse de bu hususu destekleyen pek az delil vardır. Daha ziyade cervix, labial baş segmenti ve prothorax segmenti önü ile bunların arasındaki bükülebilir özellikteki alanı kapsar. Cervix'in içine başın gövde ile eklemleşmesine yarayan 2 çift cervical sclerit gömülü durumdadır. Her iki yanda bulunan ikişer sclerit birbiri ile menteşe gibi bağlanarak tek bir parça haline gelmiştir. Bu parça anterior olarak başın post occiput kısmı üzerindeki occipital condyl ile; posterior olarak ta prothorax ile eklemli bağlantı oluşturur. Cervical scleritler çoğunlukla prothorax'ın pleura'ları ile kaynaşırlar.

Genel Anlamda Böcek Segmentinin Gelişimi

Bugün yaşayan ilkel böcek gruplarında ve Chilopoda'da bulunan yapı, her iki gruptaki vücut segmentlerinin beş özellik gösteren basit bir tipten evrimleştiği düşüncesini uyandırmaktadır. Bu özellikler şunlardır:

1. Tergum veya thoraxda notum denen sklerotize dorsal plaka,

2. Ventralde yer alan sternum veya sklerotize plaka,

3. Tergum ve sternumu birleştiren tamamen membran özelliğinde pleural bölge,

4. Bir çift segmentli bacak; bazal segment olan coxapodit, tergum ve sternum arasındaki membrana gömülü durumdadır. Coxapodit, bir bazal kısım (subcoxa) ve apikal kısım (coxa) olmak üzere iki kısma ayrılmıştır. Subcoxa 3 sclerite ayrılmış durumdadır.

5. Her bir ayağın kaidesinin üst kısımdaki membran üzerinde bir stigma yer alır.

THORAX

Thorax, baş ve abdomen arasında kalan vücut bölgesidir. Prothorax, mesothoraks ve metathorax olmak üzere 3 segmentten oluşmuştur. Kanatsız ordolarda, üç thorax segmenti genel yapı bakımından hemen hemen birbirinin aynıdır. Tergum ve sternumlar plaka şeklinde, pleural scleritler (subcoxal arklar) küçük veya dejenere olmuş durumdadır.

Kanatlı böceklerde, üç thorax segmenti birbirinden çok farklıdır. Prothorax esas tipe benzer kısımlardan oluşmakla beraber muhtelif scleritler gerçek sınırları tayine imkan bırakmayacak tarzda birleşmiş olabilir. Mezo ve metathorax, yürüme ve uçma mekanizmasının aynı segmentte birleşmesine imkan veren kas yapısına uygun olarak, önemli değişikliklere uğramıştır. Bu sebepten, yeni ek scleritler meydana gelmiş ve bunların çoğu da kendi aralarında yeni gruplar teşkil etmişlerdir.

Kanatlı segment: Kanatsız her segmentte olduğu gibi kanatlı segmentte de üç esas kısım vardır; Tergum (thorax için kullanılınca notum adı verilir), sternum ve pleura. Bu kısımların herbirinde birtakım özellikler varsa da özellikle pleura da kanatlılığa uygun olarak çok belirgin morfolojik farklılıklar görülür.

Pleuron: Bu sclerit büyük bir lateral plaka meydana getirecek tarzda genişlemiştir. Ventral olarak bulunan coxal çıkıntıya, bacak, dorsal olarak yer alan kanat çıkıntısına kanat eklem oluşturacak biçimde bağlanır. Pleuron, coxal çıkıntıdan kanat çıkıntısına kadar uzanan bir pleural sutur aracılığıyla bir ön parça episternum ve bir ard parça epimeron olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Bu sutur pleurodema denen bir iç apodemin invaginasyon çizgisine işaret etmektedir. Pleuron ön ve arka kısımda sternum ile kaynaşır. Birleşme alanı ön ve arka kısımda birer köprü meydana getirir.

Notum: Bu alan anteriorda alinotum ve posterior da postnotum olmak üzere 2 esas sclerite ayrılmıştır. Alinotum kanatla doğrudan doğruya birleşen bir sclerit olup phragma denen bir anterior apodeme sahiptir.

Sternum: Bu plaka anterior ve posterior bantlar vasıtası ile pleura'ya bağlanır. Böylece oluşan soket=cep içersine coxa yerleşir. Orta bölge olan eusternumda bulunan dar oluk, apexe doğru çatallanır biçimde ikiye ayrılarak furka isimli büyük bir apodemin invaginasyon yerini işaret etmektedir. Eusternuma göre posterior olarak bulunan küçük sclerit spinasternum, içte tek bir küçük apodem spinayı taşır. Spinasternum segmentler arasındaki membrandan meydana gelmekle beraber genellikle teşekkül yerine anterior (önde) olarak bulunan segmentle kaynaşmış durumdadır.

İç iskelet: Çeşitli segmentlerin apodemlerinin tümüne iç iskelet denir. Bunlar, büyük kanat ve bacak kaslarının tutunma yerleridir. Segmentlerin pleurodema ve furca'ları kesintisiz devamlı bir bant meydana getirecek şekilde birbiri ucuna uyar (ancak verilen bu genel yapı ile bu gün yaşamakta olan böceğin thorax yapısı arasında pek az benzerlik bulunur. Bazı ordolarda çok ayrı örnekler görüldüğü gibi aynı ordo içersinde dahi olağanüstü farklılıklar vardır. Bu gibi hallerde scleritlerin konumunu bazı ana işaret noktalarına göre tayin etmek gerekir. Sutur ve apodemlere ek olarak bacak ve kanatların eklem yerleri en güvenilen işaretlerdir).

Bacak: Köken olarak vücut yan duvarının segmentsiz uzantılarından (Annelida'nın parapodiumlarından) türemiş, daha sonraki gelişim evrelerinde bugün, Tardigrada, Pentastomidae ve Onychophora'da görülen, ucunda tırnaklar bulunan Lobopodium lar oluşmuştur. Böcek bacağı bunların, kaidede Coxapodit uç kısmında Telopodit olarak iki belirgin kısma ayrılmasıyla ortaya çıkar. Daha sonraki gelişim basamağında coxapodit herhangi bir bölünme göstermez ve Coxa (bacağın vücuda bağlandığı yer) olarak kalır. Buna karşın telopodit bir seri bölünmeye uğrayarak bazalden apikale doğru Trochanter, Femur, Tibia, Tarsus olarak isimlendirilen kısımlara ayrılmıştır.

Tipik bir thorax bacağı; coxa, throchanter, femur, tibia, tarsus ve pretarsus olmak üzere 6 kısımdan oluşur. Coxa, vücutla eklemlenen parça olup posterior olarak meron denen bir loba sahiptir. Genellikle ergin bir böcekte tarsus 2 ile 5 segmente ayrılmıştır. Pretarsus, Collembola' da ve böcek larvalarının çoğunda küçük belirgin bir son segmenttir. Diğer ordolarda pretarsus tarsusun sonunda yer alan karmaşık çengel ve küçük scleritler seti halindedir. Collembola ve Protura'da tibia ve tarsus kaynaşmak suretiyle tibio-tarsusu meydana getirir.

Genellikle böcek bacağı yürüme veya koşmaya yarayacak bir yapıya sahiptir. Bununla beraber başka kullanma amaçlarına uygun olacak şekilde önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Bunlar arasında büyük ölçüde gelişmiş bir femur ile sıçrayıcı bacak (Orthpotera), karşılıklı duran kuvvetli dikenleri taşıyan yakalayıcı tip (Mantis‘te), yassılmış kısımları üzerinde bol tüyler olan yüzücü bacak (Notonectidae), scapel biçiminde kuvvetli kısımları ihtiva eden kazıcı tip (Gryllotalpa) sayılabilir.

Kanat: Böcek kanadı diğer canlılarda rastlanmayan bir evrimsel gelişmedir. Omurgasız hayvan grubu içersinde böceklerden başka hiçbir hayvan grubunda kanat yoktur. Yarasa ve kuş gibi uçan hayvanlarda kanat, değişikliğe uğramış bir ön ekstremitedir. Böceklerde ise durum değişik olup bunlarda kanat vücut duvarının notum veya dorsal plakanın yan kenarı boyunca dışa doğru gelişmesi sonunda meydana gelmiştir. Yani vücut duvarının "Paranotal" çıkıntılarından oluşur. Böceklerde kanatların iç kısmına bağlanan diğer kas bağlantısı yoktur. Kas ve segment taşımadığından hiç bir zaman üye olarak değerlendirilemez. Tipik olarak pterygot böcekte meso ve metathoraxtan çıkan iki çift kanat vardır. Prothorax daima kanatsızdır. Bazı fosil formlarda prothoraxda levha şeklinde lateral çıkıntılar görülmüşse de bu kısımda kanat olarak iş gören bir yapı henüz bilinmemektedir.

Paranota çift duvarlı olup, gelişme süresince büyüyerek yassılaşır ve arasındaki boşluğu miksosöl doldurur. Kanatların gelişimi ile ilgili iki kuram ileri sürülmüş olup, Tracheal kuramda kanatların, suda yaşayan böceklerin göğüs trakelerinden karaya çıkınca oluştuğunu ileri sürmekte olup, kanatlarda solungaçlarda bulunan kaslara rastlanmadığı için fazla kabul görmemektedir, Paranotal kurama göre ise kanatlar vücut duvarının paranota adı verilen çıkıntılarından oluşmaktadır. Fosil formlardan elde edilen kanıtlar paranotal kanat gelişimini destekler niteliktedir. Pterygota altsınıfı üyelerinde (meso-metathoraxta) bulunur; bu altsınıfın bazı grup ve türlerinde sekonder olarak kaybolmuş (bitler), bazılarında yalnız erkek ya da dişide mevcutken, bazı gruplarda gelişim evresinin ancak belirli bir evresinde meydana gelir ve daha sonra bırakılır (karıncaların eşeysel bireylerinde olduğu gibi). Kanatların sonradan yitirilmesi, özellikle mağarada yaşayan böceklerde ve paraziter yaşama uyum sağlayan böceklerde kullanılma gereği olmaması nedeniyle, yüksek dağlarda yaşayanlarda rüzgarda sürüklenmemek için, saklanarak yaşayan formlarda ise engele takılıp yırtılmaması için yaygındır.

Yapısı: Ana plan bakımından böcek kanatları çok basittir. Kanatlar iki membran ve bunların arasında damar denilen destek fibrillerinden ibaret olan vücut duvarının levha şeklindeki uzantılardır. Kanatların kaide kısmı, üzerinde axillar sclerit denen bir grup küçük scleritlerin yer aldığı membran yapısında bir menteşe vasıtasıyla vücuda bağlıdır. Bunlar notumun kenarı ile eklemlidir.

Kanat Damarları: Kanatların çoğunda bu ince membranı destekleyen çok sayıda çizgi şeklinde kalınlaşmış kuvvetli kısımlar vardır. Bunlardan bazalden apex'e devam edenlere boyuna damar denir. Bir kısmı da kanadı enine kat ederek uzun damarları birbirine birleştirir. Bunlara da enine damar denir. Damarların bir kanat üzerindeki düzenine damarlanma denir.

Kanatların damar düzeni bakımından böcekler arasında sayısız farklılıklar vardır. Bu farklılıklar ordo, famiya, cins vs. teşhislerinde kullanılır. Ancak ana damar gövdelerinin benzerliklerinden gidilerek genel bir damarlanma tipi verilebilir ki bu tamamen şematik olup çok sayıdaki örneğin ortak yanlarını temsil eder. Herbir ana damarın ayrı bir ismi vardır. İsimler kanadın ön kenarından geriye doğru izlenen bir sıraya göre verilmiştir. Damarların isimlerini ifade etmek için standart kısaltmalar yapılır.

Costa (C): Genellikle kanadın kalınlaşmış olan ön kenarını oluşturur, dallanmamıştır.

Subcosta (Sc): Costanın hemen gerisinde yer alır. Tipik olarak subcosta iki dala ayrılmıştır.

Radius (R): Subcostadan sonra gelen ana damardır, oldukça kuvvetlidir (Kaide kısmında ikinci axillar sclerit ile birleşmiştir). R_ı ve R_s (radial sector) olmak üzere 2 kola ayrılır. Rs de 4 esas dala ayrılır.

Media: Küçük median axillar scleritler ile eklem oluşturan iki damardan biridir. Kaide kısmı genellikle bir çöküntü içerisindedir.

Cubitus (Cu): İki ana dala ayrılır (median axillar scleritler ile eklem oluşturan bir damardır). Kaide kısmı ve Cu₂ bir çöküntü sahası içersindedir. Cu₁ ise bir kabartı çizgisi boyunca devam eder ve dallanır (2 dal= Cu_1a , Cu_1b).

Cubital oluk (cf): Kanadın katlandığı çizgi boyunca yer alan bir hat şeklindedir. Bu iz bir damar karakterinde olmamakla beraber, cubital ve anal damarların arasındaki sınırı oluşturması nedeniyle önemlidir.

Anal damarlar (1A, 2A, 3A vs.): 3. axillar sclerit (3 ax) ile sımsıkı bağlantılıdır. Kaide kısmında birbiri ile kaynaşan ya da birbirine yakın bulunan bir grup damardır.

Jugal oluk (Jf): Kanadın kaide kısmında porterior köşeyi meydana getiren küçük bir alan olan jugal kısım ile anal alanı birbirinden ayıran bir kat yeri özelliğindedir (3 jugal alan çok sabit bir kanat kısmıdır).

Enine damarlar: Bu damarlar, birleştirdikleri damarlara göre isimlendirilir. Bunları ifade etmek için kısaltmalar aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi daima küçük harflerle yazılır. Ancak bir seri oluşturdukları zaman ayrıca numaralanır. Örneğin 3. costal enine damar gibi. Bu kuralın sadece bir istisnası vardır. Yalnız kanadın kaide kısmında costa ve subcosta arasında bulunan enine damara humeral enine damar denir. Ayrıca Costa ile subcostaya veya Rı arasında costal (c) damar; Radiusun öndeki tek kalın ile yani Rı ile Rs sekonder kolu arasında radial (r); Radius 3 ile radius 4 arasında sectoral (s); Radiusun ikinci sekonder kolu ile medianın ilk kolu arasında radio-medial (r-m); Medianın kolları arasında medial (m); Media ile Cubitus arasında medio-cubital (m-cu); Cubitusun kolları arasında cubital (cu); Cubitus ile anal damar arasında cubito-anal (cu-a); anal damarlar arasında anal (a) damar yer alırlar.

Enine Damarların Terminolojisi

Birleştirilen damarlar Enine damar adı Kısaltma

Costa-subcosta Humeral h

Subcosta veya Rı Costal c

Radius öndeki kolu-sekonder Radial r

Radius 3- Radius-4 Sectoral s

Radius sekonder-media Raido medial (r-m)

Media kolları Medial m

Media-cubitus Medio-cubital (m-cu)

Cubitus kolları Cubital (cu)

Cubitus-anal Cubito-anal (cu-a)

Anal damar Anal (a)

THORAX KASLARI VE UÇMA

Kutikulanın oluşmasıyla birlikte Annelid'lerdeki yuvarlak kaslar, enine kaslar halini almış ve integümentin belirli bölgelerine bağlanarak üye kaslarını da oluşturmuştur.

Uçma işlevi meso ve metathoraxtaki kaslar tarafından yüklenilmiş olup, göğüs kaslarının doğrudan doğruya (kanat hareketi daha yavaş) ya da dolaylı etkisiyle gerçekleştirilir. Dolaylı etkiye sahip kaslar kanatla bağlantılı değildir, bu kaslar vücut duvarını hareket ettirmek suretiyle kanatların hareketini sağlar, kanatlar çırpılmadan daha çok bir titreşim hareketi ile yönlendirilir (prothorax içinde yer alan vertikal kasların da kasılmaları sonucu, tergum alttan ve üstten aşağı çekilerek kanadın yukarı doğru hareket etmesi sağlanırken, boyuna kaslar bu hareketin tersi hareket olarak kanatları aşağıya indirir).

İKİ KANATLI GİBİ DAVRANMA

İlkel kanatlı böceklerde her kanat çifti kendi başına bağımsız, fakat senkronize edilmiş (iki kanat çifti de aynı zamanda çırpılır) olarak çırpılır. Diğer gelişmiş kanatlı böceklerde, aerodinamik bakımdan daha uygun bir yapı kazanılması için, işlevsel ön ve arka kanatların birbirine bağlanmasıyla olur. Ön kanat, uçma işlevini yürütmek için gelişerek büyümüş, arka kanat ise küçülmüş, iyi uçan böceklerde ise ön kanadın bir parçası gibi hareket etmeye başlamıştır. Ön ve arka kanadın birbirine bağlanması için çeşitli yapılar gelişmiş olup, Jugatae olarak sınıflandırılan ilkel kelebeklerde, ön kanat bazalinin arka kısmı, Jugum denen parmak biçiminde bir çıkıntı taşır. Jugum ve distalinde yer alan kıl demeti arka kanadın arka alt kısmına geçerek iki kanadı birbirine bağlar, Frenatae grubuna giren modern kelebeklerde ise, arka kanat costasının bazelinde yer alan ve uzun kıllarla donanmış Frenulum olarak isimlendirilen çıkıntının ön kanadın arka kenar alt kısmında bulunan Retinaculum denen bölgeye tutunmasıyla iki kanat birbirine bağlanır. Diptera'da arka kanatlar, Strepsiptera takımında ise ön kanatlar tamamen kaybolmuş olup, denge organı görevini gören yapı haline dönüşmüştür ve sineklerin bazılarında daha ileri aşama olarak metathoraxın tamamen körelmesiyle iki kanatlılık oluşmuştur, değişikliklerle dört kanadın sanki iki kanatmış gibi hareket etmesi sağlanmıştır.

ABDOMEN

Abdomen vücudun üçüncü ve posterior kısmıdır. Ergin devrede bacaklardan mahrum olan bu kısım, thoraks ile karşılaştırılırsa oldukça basit bir yapıya sahiptir. Esas olarak 12 segmentten oluşmasına rağmen bu segmentlerin tümü ancak Protura'nın embriyo devrelerinde görülebilir. Embriyonik olarak 11 segment (sadece Collembola takımı embriyolojik olarak, 9 segment ve bir telsona sahiptir) ve sölom kesesi ile gangliyonu olmadığı için segment olarak kabul edilmeyen "Telson" dan oluşmuştur. Bazı formlarda örneğin, ergin Collembola' da (altı segment) olduğu gibi segment sayısında büyük azalmalar vardır. Karasineklerde olduğu gibi böcek gruplarının çoğunda abdomenin son segmentleri dinlenme halinde kendinden önceki segmentlerin içine çekilebilen çiftleşme organlarına dönüşmüştür. Kural olarak dişilerin eşeysel açıklığı 8. segmentte ya da onun arkasında olup erkeklerinki 9. segmentten dışarı açılır. Bu iki segmente Genital segment, bundan önceki segmentlere Pregenital, sonraki segmentlere de Postgenital segmentler denir.

Segmentlerin yapısı: Ergin böcekte tipik abdomen segmenti:

1- Tergum veya dorsal plaka,

2- Sternum veya ventral plaka,

3- Tergum ve sternumu birleştiren lateral membran kısımlar,

4- Genellikle lateral membranlar üzerinde ve her iki yanda yer alan stigma kısımlarından oluşur.

Bazı larva ve erginlerde lateral membran üzerinde scleritler vardır. Bunlar da kesinlikle ilkel ekstemitelerin körelmiş subcoxal scleritlerdir .

Ekstremiteler: Bunlar iki grup halinde ele alınabilir:

1. Üreme faaliyeti ile ilgili olmayanlar,

2. Çiftleşme ya da yumurta koyma faaliyetinde kullanılanlar.

Üreme ile ilgisi olmayan tipler: Terminal segmentler bir yana bırakılacak olursa, ergin böceklerin çoğunun abdomeninde ekstremite bulunmaz. Thysanura'da olduğu gibi bazı ilkel formlarda dejenere abdomen bacakları, sytiluslar halinde görülmektedir. Üye taslakları, ergin evrede özellikle ilk 7 segmentte tamamen kaybolur. 10. segment postgenital segmentlerin en ilkeli olup, çoğunlukla sternumu küçülmüştür. Körelme durumuna göre son segmentin plakaları bazı gruplarda telsonu anal kapak gibi çevirir. Bu plakalardan dorsalde bulunan bir parçalı tergumu Epiprokt, anüsün alt tarafında bulunan ve sternumdan türemiş bir çift plakçık ta Paraprokt olarak isimlendirilir. Epiprokt ve paraproktun arasındaki bağlantı zarından çıkan ve son segmentin (11. segment) üye taslağından oluştuğu sanılan ve hemen hemen bütün böceklerde bulunan Cercus ise harekette kullanılmayıp duyarga görevi gören bir abdomen üyesidir. Ayrıca Trichoptera gibi bazı gruplarda, erkek organın bir kısmı biçimindedir.

Üreme ile ilgili tipler: Bunlar genellikle 8 ve 9. segmentlerin extremiteleridir. Dişi ovipositoru, birinci, ikinci ve üçüncü valvula olmak üzere üç yaprak çiftinden meydana gelmiştir. 1. valvula'lar 8. segmentin plaka şeklindeki valvifer denen kısımlarından çıkar. Valvifer ve valvula muhtemelen genel Arthropod segmentinin coxapodit ve telepodit'ine karşılıktır. İkinci valviferler, ventral olarak ikinci valvula ve dorsal olarak 3. valvula çiftini meydana getirir. Testereli arılar gibi (Tenteridinidae) ovipositoru iyi gelişmiş böceklerin çoğunda 1. ve 2. valvulalar iç kısımlarında, yumurtaların aşağıya doğru inmesine yarayan bir kanal bulunan delici ve kesici bir organ oluşturur. 3. valvulalar ovipositorun çekildiği bir kın veya kılıf halindedir. Orthoptera‘da her 3 valvula çifti de ovipozitor'u meydana getirecek şekilde birleşir veya 2. valvulalar yumurta taşıyan küçük bir organ halindedir. Valvulaların gelişmediği veya hiç görülmediği ordolarda abdomenin apikal segmentleri ovipozitor görevini yapan uzanabilir bir tüp haline gelmiştir. Diptera ve Lepidoptera içinde bunun örneklerine rastlanır.

Erkek fertlerde 9. segmentin ekstremiteleri birleşerek çiftleşme (kopulasyon) organını meydana getirir. Bazen 10. segmentin kısımları da çiftleşme organının yapısına katılabilir. Her ordoda, bu organ genellikle temel özellikler gösterir ancak yine her grupta büyük değişikliğe uğramıştır ve bu bölge böcek sistematiğinde çok önemli karakterler içerir. Farklı ordolarda bu yapılar için uzlaşma sağlanıncaya kadar herhangi bir grup için kullanılan terminolojiden faydalanmak yerindedir.

Ergin abdomenindeki üyelere gelince : Bazı ilkel böceklerin ergininde görülür, Collembola bu üye kalıntısının yardımıyla ileri doğru sıçrar; Ventral Tüp (karın tüpü), ilk abdomen segmentinin üye kalıntısıdır, ucundan hemolenfin baskısıyla iki uç baloncuğu çıkar, temizlenmeye, solunuma, su almaya ve yapışmaya yarar. Retinaculum üçüncü segment üzerindeki bir üye çifti olup, dördüncü segmentin üye çiftinden köken aldığı kabul edilen Furcula (sıçrama çatalı) nın kancası olarak görev görür.

SES ÇIKARMA ORGANLARI

Pek az böcek grubu özel ses çıkarma organına sahiptir. Böceklerde genel olarak kanat membranı, vücut duvarının belirli bir kısmı veya özel membranların titreşimi ile ses dalgaları meydana getirilir. Bu alanlar amaca uygun yapılar tarafından harekete geçirilir. Çekirgeler basit bir mekanizma ile ses çıkarır; ard kanadın ön kenarı ön kanadın kalınlaşan damarları üzerine sürtülür ve ard kanatlar titreşim yapar. Başka çekirgelerde femurun iç yüzünde küçük dişlerle bezenmiş bir alan vardır. Bu alan ön kanatlar üzerine sürtünür ve onu titreştirir. Kınkanatlılarda (Coleoptera) olduğu gibi bazı ordolarda pürüzlü kısım ve sürtünen kısım sırasıyla bacak ve gövde üzerinde bulunur. Bu durumda da vücut duvarının titreşim alanını oluşturması gerekir. Bu tarz özel bir mekanizma Cicada'larda gelişmiştir. Cicada'larda abdomenin kaidesine yakın bir yerdeki ventral bir çöküntü veya cep içinde bir membran sistemi yer almıştır. Bu membranlardan ilki içteki bir kas ipliğine bağlıdır. Kasın kasılması ile membran içe çekilir kas gevşeyince membran hızla eski yerine gelir. Bu hareketler büyük bir hız ile birbirini izleyecek olursa ses dalgaları meydana getirir. Diğer membranlar ise ses reflektörü gibi iş görür.

ANATOMİ

SİNDİRİM SİSTEMİ:

Sindirim sistemi, sindirim kanalı ve buna doğrudan ya da dolaylı olarak bağlanan çeşitli bezlerden meydana gelir. Bu bezler yardımcı bezler tükrük bezleri, kör barsak (çekumlar, Caecum: çoğulu Caeca) ve malpigi tüpleridir.

Sindirim kanalı: Sindirim kanalı önde ağız ve arkada anüs açıklığı olan, vücudu baştan sona kateden bir boru şeklindedir. Ön, orta ve art olmak üzere üç kısma ayrılır. Genel olarak bu bölgeler sırasıyla stomadeum, mesenteron, proctodeum ismini alır. Çoğunlukla stomadeum ile mesenteron arasında stomadeal veya cardiac kapakçık, mesenteron ile proctodeum arasında proctodeal veya pyloric kapakçık (valv) yer alır. Yapı olarak stomadeum ile proctodeum ektodermden, mesenteron ise endodermden gelişmiştir. Birkaç ilkel böcekte sindirim kanalı basit ve boru şeklindeyken bir çoğunda bu kısımların herbiri fonksiyonlarına göre bir takım alt bölümlere ayrılır.

STOMADEUM: Ön barsak. Epiteli intima olarak bilinen kutikula içerir; başta bulunan ağız açıklığı ile başlar. Bu kısım genellikle 3 esas bölüme ayrılır.

1. Az çok boru şeklinde bir ön bölüm özefagus (oesophagus= yemek borusu): Halka kasların zayıf gelişmesi ve boyuna kasların kaybolmasıyla özellik kazanmıştır.

2. Geniş bir kursak (crop): Çok zayıf halka ve boyuna kaslarla donatılmıştır. Çok fazla genişleme yeteneğine sahip olan kursak, çoğunlukla besin ya da havayla doludur.

3. Proventriculus (ön veya çiğneyici mide): Halka ve boyuna kaslar çok iyi gelişmiştir. İç tarafta intimanın diken, diş ve çeşitli şekillerdeki birçok çıkıntısı, kasların etkisiyle birbirine sürtülür ve bu arada besin parçaları öğütülür.

Özefagus ile kursak arasındaki sınırda kesin olmayıp özefagusun ağıza açılan kısmında kas yapısı ile kesinlikle ayırt edilmeyen bir farinks (pharynx=yutak) vardır.

4. Valvula Cardica (mide giriş kapağı) ise: Ortabarsağa açılan ve besinin geri dönmesini engelleyen, bir epitel kıvrımdır.

MESENTERON: Sindirimin büyük bir kısmı sindirim kanalının orta kısmında yapılır. Bu bölgeye ventriculus veya mide denir. Endodermden meydana geldiği için intimayla astarlanmamıştır. Genellikle tüp şeklinde olmakla beraber belli kısımlar halinde alt bölümlere de ayrılır. Örneğin Hemiptera'da 3 veya 4 bölüm ayrılmıştır. Mesenteron dışa doğru parmak şeklinde tipik dış çıkıntılar çekumlar verir. Bunlar genellikle midenin ön bölgesinde bulunmakla beraber posterior konumda da olabilir. Çekum denen tüpçükler orta barsak yapısındadır ve barsak yüzeyini artırırlar.

Böceklerin orta barsak epiteli kaba besin parçalarının yaralayıcı etkilerini engelleyen mukoz hücrelerine sahip değillerdir; bunun yerine özellikle katı besinle beslenen böceklerde genelde orta barsak epiteli tarafından salgılanan koruyucu bir yapı peritrofik membran (besin zarı) vardır. Bu zar kitin fibrillerden yapılmıştır ve ana maddesi proteindir. Zamanla sindirimin ileri evrelerinde bu zar yıkılır ve yeniden yapılır. Bazı türlerde bu zar ön ve orta barsak etrafında bulunan özel epitel hücrelerinden sürekli salınan maddelerden oluşur. Besinin etrafını çeviren bu zar son barsağa doğru bir torba gibi uzayıp gider. Sindirilen besin ve sindirim enzimleri bu zardan geçerler. Her besin alımında bu zar yeniden oluşur. Dolayısıyla barsak epiteli zararlı etkilerden korunmuş olur. Bitki özsuyu emenlerde bu zar yoktur. Kan emenlerde ise çok ince olarak gelişebilir. Peritrofik membranın bir diğer görevi de besindeki mikroorganizmaların vücuda girişine engel olmasıdır; yani enfeksiyonu engeller.

Ventrikulus alınan besine göre bazı böceklerde değişikliğe uğramıştır. Heteroptera'da orta barsak dört bölgeye ayrılmıştır ve içinde bakteri bulunan bir çok sekum yer alır. Heteropterler bitki özsuyu ile beslenirler; karbonhidrat dışında diğer gerekli besinleri alabilmek için büyük miktarda bitki özsuyu emmek durumundadırlar. Fazla miktarda alınan sıvıdaki aşırı su hızlı bir şekilde atılmak zorundadır, bu nedenle orta barsakta değişiklikler meydana gelmiştir. Fazla suyun atılması hemolenfin yoğunluğunun korunması ve enzim aktivitesini kolaylaştırmak için gereklidir. Lepidoptera, Hymenoptera ve Diptera takımına ait türler yalnızca ergin dönemde bitki özsuyu ile beslenirler; bu gruplar gelişimini tamamladığı için az miktardaki besine (özsu) sadece yaşamlarını devam ettirebilmek için ihtiyaç duyarlar. Larva döneminde depo edilen besinler genelde yumurta gelişimi için yeterli olur. Ergin dönemde alınan bu besinler kütikula ile kaplı depo görevi yapan kursakta saklanır ve gerekli olduğunda az miktarda orta barsağa gönderilir.

Heteroptera ve benzeri böceklerde depo görevi yapan bir kursağın bulunmaması nedeniyle besindeki fazla suyun olabildiğince hızlı atılması gerekmektedir. Bunun için bu böceklerde suyu kolay geçiren geniş rektum yapısı gelişmiştir, ayrıca orta barsağın 3. ve 4. bölgeleri arasında suyun rektuma akışını sağlayan bir daralma vardır ve 4. bölgenin hemolenfdeki suyu aktif olarak uzaklaştırdığına inanılır.

Proctodeum: Bu bölge farklı böcek gruplarında büyük ölçüde değişiklik göstermekle beraber genel olarak önden arkaya doğru şu kısımlara ayrılmıştır.

1- Pylorus: Atık madde ve malpigi tübüllerinden gelen maddelerin toplandığı kısım.

2- Valvula pylorica: Besin zarının (peritrofik membran) mekanik parçalanmasını sağlar.

3- İleum (ince barsak): Son barsağın orta kısmını oluşturur.

4- Kolon (kalın barsak):

5- Valvula rektalis: Kuvvetli bir daralma yapar, besin zarının ortadan kalkmasını sağlar.

6- Rektum (art barsak): En önemli görevi suyun rektal papillerce emilimini ve dışkının kuvvetli kaslarla sıkıştırılmasını sağlamaktır. Burası doğrudan anüsle birleşir. Çok defa kaslı bir kese şeklinde büyümüştür. Sineklerde peritrofik zarın parçalanmasına da katkıları olur.

Metamorfoz sırasında sindirim kanalında gerek şekil gerekse histolojik bakımdan belirgin değişiklikler olmaktadır. Bu değişmeler aynı türün bireylerinin beslenme şeklinin genç ve erginlerde aynı olmamasından ileri gelmekte olup bir çeşit adaptasyondur.

Protein miktarı fazla besinlerle beslenen böceklerde sindirim kanalının diğerlerine göre daha kısa olduğu genel bir kanıdır. Imms'e göre en uzun sindirim sistemi sıvılar ile beslenen böceklerde görülmektedir. Bunların sindirim kanalının uzunluğu bitki ve hayvanların katı dokularıyla beslenen böceklerinkinden daha fazladır. Ancak vücut sıvıları ile beslenen Hymenopter larvaları Imms'in yaptığı genellemenin dışında kalmaktadır. Çünkü bunlarda sindirim kanalı kısadır.

Malpigi tüpleri: Pek az istisna ile böceklerin sindirim kanalında mesenteron ile proctodeum'un birleştiği yere yakın bir yerde ince tüp grubu yer alır. Bunlar boşaltım ile görevli olan malpigi tüpleridir. Sayıları 1-150 arasında değişir. Aphidlerde olduğu gibi bazı gruplarda bulunmaz.

Labial bezler veya tükrük bezleri: Böceklerin çoğunda sindirim kanalının altında labiumla bağlantılı 1 çift bez yer alır. Bu bezlerden herbiri öne doğru uzanan bir kanala sahiptir ve bunlar başta tek bir kanal halinde birleşerek labium ve hypopharynx arasında kalan preoral (ağız boşluğu) boşluğuna açılır. Görevleri farklı olup hamamböceği gibi gruplarda genellikle tükrük salgılarlar. Tükrük salgısı, ağız parçalarını nemlendirir, besin ve diğer maddeler için çözücü etki gösterir veya Apis mellifera 'da olduğu gibi sindirim enzimlerini kapsar. Lepidoptera ve Hymenoptera larvalarında ise larva veya pup muhafazası için ipek salgılarlar. Kan emen böceklerde kanın emilmesi sırasında pıhtılaşmayı önlemek için antikoagulin maddesi salgılar.

Sindirim:

Ağız boşluğu ile yutak, kuvvetli kaslara sahiptir. Ağız ve ağız boşluğunun sindirim bakımından önemi Mandibular, Faringial ve Labial bezler gibi isim alan tükrük bezlerinin varlığından ileri gelmektedir. Ayrıca bu bölgede yer alan faringial şişlik özellikle Hymenoptera ve Lepidoptera gibi emici ağız yapısına sahip böceklerde çok iyi gelişmiştir ve sıvıların tanzim edilmesinde kullanılır. Bu yapı sokucu ve çiğneyici ağız yapısına sahip böceklerde de vardır fakat besinlerin ağızdan özefagusa geçişinde rol oynarlar. Yemek borusunun (Özefagus) içi ince bir deri ile örtülmüştür. Kursak, alınan besinin saklanarak çiğneyici mideye kısım kısım geçirilmesine yarar. İç yüzeyi bir takım kitinsel, diş gibi çıkıntılarla kaplı olan ön veya çiğneyici mide, besinin ufalanmasını sağlar; fakat yüzeyi kitinsel olduğundan besin absorbsiyonu olmaz. Kursağın işlevlerinden biri de yenen besini sindirilene kadar bekletmektir. Çeşitli ergin sivrisinekler ve kan emen Diptera türleri, normal koşullarda kan ve protein içeriği fazla olan diğer besinleri, doğrudan doğruya ortabarsağa gönderdikleri halde özellikle şeker kapsayan besinleri bir süre kursakta bekletmektedir. Bu bölge içerdiği kitinize diş ve çıkıntılar nedeniyle ilk sindirimin yapıldığı yer olarak bilinen Proventriculus, kursak ile ventrikulus arasında yer alır; besinleri parçalama ve karıştırma ile görevlidir. Ayrıca katı besinlerin geriye doğru hareketini engelleyen bir kapak gibi görev yapar fakat sıvı besinlerin geriye doğru hareketini engelleyemez. Buradan orta barsak veya diğer adı ile Ventriculusa (mide) geçen besin maddesi, sindirim için gerekli sıvılarla karşılaşır ve yavaş yavaş sindirilerek absorbsiyona uğrar. Ventriculus sindirim kanalının başlıca salgı bölgesidir. Sindirim sistemi epitelinin çoğunlukla silindir şeklinde hücrelerden oluşan tek tabakalı bir epitel oluşu böcekler için karakteristiktir. Bu epitel, kıvrımlar ve katlar meydana getirmek suretiyle salgı ve absorbsiyon yüzeyini artırmaktadır. Bu dokudaki büyük hücreler genellikle sindirim yapma yeteneğindedir. Sindirimle ilgili başlıca iki hücre tipi vardır. Biri "silli silindirik" hücreler, diğeri ise "goblet" hücreleridir. Goblet hücrelerinin görevi sindirim salgılarını biriktirip salgılamaktır. Silli silindirik hücreler ise sindirim enzimlerini meydana getirmekte ve emilme olayında rol oynamaktadır. Salgılanan enzimler genel olarak lipaz, maltaz, ve tripsin olup ayrıca bazı özel maddelerin sindirimini yapacak özel enzimler de salgılanır. Örneğin elbise güvesi larvaları kıl benzeri maddelerin sindirilmesini sağlayan keratinaz enzimine sahiptir.

Besin sindirildikten, yani büyük bir kısmı absorbsiyona uğradıktan sonra art barsağa geçer. Burada (ön kısımda) az miktarda absorbsiyon olur; özellikle besin artıklarından kalmış olan su bu bölümde alınır. Dışkı maddeleri rectumda rektal papillerce suyu tekrar alındıktan sonra buradaki kuvvetli kaslarla sıkıştırılır ve kuru halde anüsten dışarı atılır.

Bazı böcekler aldıkları selülozlu besinleri sindirecek enzime yeterince sahip değildirler; bu sebep ile bunların art barsaklarında bulunan mikroorganizmalar sindirim işini yapar. Örneğin Termitler (Isoptera)'de durum böyledir. Bazı böcek grupları örneğin yaprak bitleri (Aphididae) aldıkları fazla miktardaki şekerli sıvıları art barsaktaki özel bir kısımda toplayıp Cornicle aracılığıyla dışarı atarlar.

Böceklerin Kolesteral ve B grubu vitaminlere ihtiyaçları biliniyor ise de, bu konudaki bilgiler henüz yetersizdir. Ancak bazı gruplarda gerekli vitaminlerin simbiyotik mikroorganizmalar tarafından sağlandığı bilinmektedir.

DOLAŞIM SİSTEMİ

Böceklerin dolaşım sistemi vücutlarının dorsaline yerleşmiş ve iki kısma ayrılabilen bir boru sisteminden oluşmuştur. Abdomende bulunan pompalama organı, kalp adı ile anılır. Her segmentte az çok şişkin bir kısım olan bir sıra ufak bölmelerden ibarettir. Bu bölmelerin yanlarındaki ostium adını alan yarıklar kanın içeri girmesine yarar. Thorax içersinde bulunan kısım kalbin basit bir tüp şeklindeki uzantısı Aort'tur. Aort genellikle baş içerisinde sonlanır. Bazı böceklerde kan dolaşımına yardımcı olmak üzere kalpten başka yardımcı pompalama organları da bulunur. Kalp, kanı genellikle kapalı olan posterior kısımdan pompalayarak anteriora doğru başın iç boşluğuna boşaltır. Kan buradan geriye doğru vücut boşluğu içersine akarak çeşitli doku ve organları yıkar; sonra kalp içine çekilir ve tekrar ön kısma pompalanır. Kanın dolaştığı vücut boşluğuna hemocoel denir. Bu tip dolaşıma bilindiği gibi açık dolaşım denir. Vücut boşluğunda dolaşan kan yani hemolymph sıvı olan plasma ve hemocyteleri içerir. Kan besin maddelerinin organlara nakli ve oradan artık maddelerin uzaklaştırılmasını sağlar. Memelilerdeki lenf sisteminin ödevinin bir kısmını da görür. Kanın görevlerinden biri de hidrolik basınç sistemini çalıştırmasıdır; böylece vücudun bir yerindeki basınç gerekli yere iletilir. Böceklerde hemolenf hemoglobin içermez bu nedenle oksijen (O₂) ve karbondioksit (CO₂) kimyasal olarak değil fiziksel solüsyon olarak taşınır.

Dolaşım sistemine ait bazı yardımcı organların varlığından bahsetmiştik. Yardımcı veya alary denen kas bantları kalp ve tergitlerin lateral kenarı ile bağlantılıdır. Kaslar kalbin çevresindeki alan ve vücut boşluğu arasında tam bir izole alan oluşturur ki buna Dorsal Diyafram denir. Bu durumda bu kısmın kalpteki bölümü Dorsal Sinus veya Perikardial sinus olarak adlandırılır. Bu diyafram ve sinus yanlızca kalp boyunca uzanır ve aort bölgesinde devam etmez. Esasında hemolenfin içinde aktığı, gerçek kapalı damar sistemindeki damarların ödevini gören boşluklara Sinüs denir. Diyaframlar tam olarak geliştiğinde genel vücut boşluğu veya hemosöl üç sinüse ayrılır. Bilindiği gibi Dorsal diyafram abdominal boşluğun içinden sindirim kanalının üstünde uzanır ve kapanan kan alanı dorsal veya perikardial sinus olarak bilinir. Perikardial sinüs abdominal terganın altında yer alır ve kalp bu kısmın içine yerleşmiştir. Ventral diyafram (gelişmiş olduğu zaman) ventral sinir şeridi ganglionlarının hemen üstünde abdominal boşluğun içinde uzanır. Ventral diyafram ile sınırlanan bu alan ventral ya da Perineural sinus olarak adlandırılır. Dorsal ve ventral sinüs arasında ise iç organları da içine alan boşluk Visceral sinus tur.

Hava keselerinin Dolaşımdaki Fonksiyonu: Vücut boşluğundaki hacimleri büyük sinüslerde kan dolaşımı, dar lümenli damarlardakinin aksine çok yavaştır. Bu nedenle bu bölgelerin besin almaları güçleşir. Bu durumda bu hacimlerin küçültülmesi için yardımcı bazı yapılar gelişmiştir. Hava keseleri, bu sinüslerin sıkıştırılarak hacminin küçülmesini ve dolayısıyla kan dolaşımının hızlanmasını sağlar. Uzun zaman, hava keselerinin, uçucu böceklerde, sadece oksijen sağladığına inanılmıştı. Fakat bu keselerin dolaşım sistemini etkileyerek enerji maddelerinin ulaşımını hızlandırdığı saptanmıştır. Özellikle arı ve sineklerde çok büyük olan hava keseleri, vücut boşluğunu etkin bir şekilde daraltarak hemolenfin iletimini hızlandırır. Keza son deri değişiminden hemen sonra, kıvrılmış ve buruşmuş integüment ve kanatların düzgünleşmesi için hemolenf basıncının arttırılması yaşamsal öneme sahiptir. Hava keselerinin şişirilmesinin yanısıra, yutulan havanın bağırsaklara doldurulmasıyla da büyük bir iç basınç oluşturulur. Bu da hemolenf sinüslerinin sıkıştırılmasını ve dolayısıyla hemolenf basıncının yükselmesini sağlar.

Böcek kanı 4 önemli görevi yürütür:

1- Sindirilmiş besin maddeleri sindirim sisteminden absorbe edilir ve organlara taşınır. Organlarda meydana gelmiş, artık maddeler boşaltım organına getirilir. Ayrıca hormonlar da kaynaklarından organlara kanla taşınır.

2- Solunum; böceklerin hepsinde trakeoller hücrelerin bütününe ulaşamamakta ve buralarda direkt solunum yapılmamaktadır. Şüphesiz bu hücreler ihtiyacı olan O₂ yi kanda erimiş olarak bulunan O₂ deposundan almaktadır.

3- Korunma; hemositler belli bakteri ve parazitleri elimine ederler. Yaraların onarılması yine kan veya onun hemositleri ile yapılır.

4- Hydrolik görev: Kan volümünün bütünüyle vücut duvarı içinde bir tarafındaki basıncı diğer bölümüne nakledilebilmektedir. Bu mekanik durum, vücutta birçok yerlerde faydalı olmaktadır. Kan basıncı thorax ve abdomen veya ikisinin birden kontraksiyonu ile düzenlenmektedir. Kan basıncının birbirini takiben artması ve azalması solunum hareketi ile ortaya çıkmakta ve trakelere ait hava ceplerinin boşalması ve dolmasını sağlamaktadır. Lokalize edilmiş bir kan basıncı gömlek değiştirme sırasında dış derinin çatlamasına yardımcı olur.

Kan kalbe ostiumlardan emilir ve peristaltik hareketlerle öne sürülür. Kalp çeperinin birbirini takiben kasılma gevşemeleriyle emilen kan ön tarafa gönderilir. Bu, kalbin elastikiyeti ve kas yapısı ile olur. (Aliform kaslar ve bununla bağlantılı diğer kaslar). Başa boşaltılan kan oradan vücut boşluğuna akar. Otomatik kalp atışlarının sinir stimülasyonu ile mi, yoksa sinir stimulasyonu olmadan otomatik olarak kalbin kendisinin kasılıp gevşeme kabiliyetinden mi olduğu henüz bilinmemektedir.

SOLUNUM SİSTEMİ

Trake sistemi: Böceklerin çoğunda havayı hücrelere kadar gönderen trake sistemi denen bu sistem solunumu sağlar. Başka hayvanlarda solunum, deri veya akciğerlerle bağlantılı olan kan dolaşımının işidir. Böceklerden başka pek az Arthropoda grubunda iyi gelişmiş trake sistemi vardır (Bunlar Arachnida, birkaç Crustacea ve Chilopodanın çoğu sayılabilir. Körelmiş trake tüpleri Onychophora ve Diplopoda'da görülür). Trake sisteminde karmaşık yapıdaki borucuklar daha ince borucuklara ayrılır ve bunlar da sonunda küçük bir hücre grubuna ulaşır. Böceklerde trakenin bu karışık dallanışı omurgalı hayvanlardaki damar ve kılcal damarlara analogdur.

Trake Sisteminin Esas Kısımları

Trakeler her segmentte belli gruplar oluşturur ve havayı dışardan segmental olarak sıralanan stigma'lar aracılığı ile alır. Stigma trake sisteminin dıştaki açıklıklarıdır. Vücudun lateralinde, genellikle de pleurada yer alır. Küçük bir alanda sınırlanmıştır ve etrafı belirgin skleritlerle çevrilidir. Basit şekildeki stigma Apterygotlarda bulunur ve stigma doğrudan trake içine açılır. Stigma, stigma açıklığı ve atriumdan oluşur. Bazı gruplarda elek şeklinde bir yapı görülürken bazılarında tüylerle kaplıdır. Bu yapılar trake sistemine toz ve su gibi maddelerin girişini engeller. Bazı böcek gruplarında stigmalar içten veya dıştan kapaklı olabilir. Karasal böceklerin çoğu, su kaybının kontrolünde önemli olan kapatma mekanizmasına sahiptir. Stigmalar trake gövdesine açılır. l. thorax segmentinin stigması yoktur. Her segmentte trake gövdesinden doku ve organlara hava götürmek üzere çok sayıda dal çiftleri ayrılır. Bu dalların sayı ve konumları çok değişik olmakla beraber,

1-Her segmentte kalbe ve dorsal kaslara hava götüren dorsal dal.

2. Sindirim ve üreme organlarına bacak ve kanatlara hava götüren lateral veya visceral dal

3. Ventral kaslara ve sinir şeridine hava götüren ventral konumlu damar olmak üzere üç büyük dal ayrılır.

4. Baş kısmına vücudun lateralinde yer alan, lateral ana daldan ayrılan dalcıklar oksijen götürür. Bu dalcıklardan dorsalde yer alan anten, göz ve beyine ventraldeki ise ağız parçalarına ve onları hareket ettiren kaslara oksijeni götürür.

İnce trakelerin uçları tekrar dallara ayrılmak sureti ile bir mikron veya daha küçük çaptaki küçük kapillar tüpler trakeolleri meydana getirir. Doku ve hücrelerin arasına dallanarak yayılan trakeoller hücrelere doğru oksijen diffüzyonuna olanak sağladığı için sistemin fonksiyonel kısmını oluşturur. CO₂ nin atılması bu yolun tersi ile olur ve 1/4 ü vücut yüzeyi ile atılır. Trakeler, ektodermin stigmanın bulunduğu yerden içe gelişmesi ile oluştuğundan genelde ektoderm karakterindedir. Yapısı bir tabaka yassı epitel hücreleri ve onların salgıladıkları lining maddesidir ki buna intima denir (cuticula gibi bir yapı). İntima yüzeyi taenidia denen spiral flamentlerle sertleşmiştir. Bu trakeye eğilme veya baskı halinde bile açık kalabilme şansını verir. Trakeler defalarca dallanıp trakeolleri oluşturur. Bunlar taenidiaya sahip fakat epitel hücre içermezler. Her trakeol topluluğu sonunda ağımsı bir hücreye yani trakeol hücresine sahiptir (bu hücre çok ince ptotoplazmik uzantılar taşır ve trokeollerin ucundaki 2-5 mikron kalınlığında olan epikutikula tamamen kaybolmuş) Trakeollerin ucu organ dokusu içine girer ve buradan gaz alışverişi sağlanır. Trakeol çeperi gaz alışverişine imkan veren ince yapıdadır. Stigma ve trakeler sıvılara geçirgen olmayıp stigma içerisindeki spiral kıllar sıvı geçişine engel olur. Trakeoller ise özellikle uçta sıvıya geçirgendir.

Gaz değişimi: Uzun zamandan beri trakeollerin son kısmının hava ile değil, 0.2-0.3 µm çapındaki bir sıvı sütunu ile dolu olduğu bilinmektedir. Kılcal kuvvetinden dolayı, trakeollerin son kısmını çeviren dokulardan, sıvıların bu kılcal boru içerisine akma eğilimi vardır. Bu nedenle trakeollerin iç çeperleri genellikle sıvı (su) ile kaplıdır. Sıvıyı doku içerisinde tutabilmek için de bir zıt etkinin olması gereklidir. Büyük bir olasılıkla bunu sağlayan da trakenin kolloyidal sıvı içeriğidir. Trake kılcallarının su tutma kuvveti, etrafını çeviren hemolenfin ozmotik basıncına bağlıdır. Dokudaki oksijen azaldığı zaman yadımlama ürünlerinin artmasından dolayı hemolenfin ozmotik basıncı yükselir. Bunun sonucu olarak trakeollerin uç kısmındaki su, dokular içine emilir ve bu arada temiz hava boşalan kılcallara doğru ilerler. Yeterince oksijen alındıktan sonra ozmotik basıncın yükselmesine neden olan yadımlama son ürünlerinin oksitlenmesiyle ya da yıkılarak ortadan kaldırılmasıyla, ozmotik basınç düşer. Bunun sonucu su, dokulardan kılcal borular içine geçmeye başlar ve hava dışarıya doğru itilir. Sıvının kılcal borular içinde gidip gelmesiyle oksijen içeren hava ritmik olarak trakeoller içerisine pompalanır.

Deri değiştirmenin başlangıcında trake sistemi vücut hacminin yaklaşık % 42’sini oluştururken, deri değiştirmenin sonunda diğer organların büyümesi sonucu bu oran sadece % 3.8’dir. Ayrıca böceklerin özgül ağırlığını düşürerek, sucul böceklerde su yüzeyinde durabilmeyi sağlar. Bazı Diptera larvalarında trake, su yüzeyinde denge kurmayı sağlayan hidrostatik organ şeklindedir.

Havanın geniş lümenli trakelere ve hava keselerine pompalanmasında başka etkenler rol oynar. Vücut duvarının kaslar aracılığıyla hacimce genişleyip daralması suretiyle hava içeriye ve dışarıya pompalanır. Bu durum birçok böcekte abdomenin sırt karın yönünde açılıp kapamasıyla, ya da dürbün gibi segmentlerin boyuna birbirinin içerisine girmesiyle mümkün olmaktadır. Ayrıca göğüs birçok böcekte aktif olarak havalandırmaya katılır. Göğüste meydana gelen hacim değişmeleriyle hava, stigmalardan içeriye ve dışarıya pompalanır.

Hava keseleri: Birçok böcek grubunda solunuma yardımcı olan, hava depolamaya yarayan keseler bulunur. Bunlar genellikle trake gövdelerinin genişlemesi ile meydana gelmiştir. Arı ve karasinek gibi hızlı uçan böceklerde hava keseleri karın boşluğunun önemli bir kısmını doldurur. Vücut kasları yardımı ile keseler sıkıştırılıp açılarak bir körük gibi çalışır ve içe hava alınır.

Stigma: Vücuda havanın girdiği hava deliğidir. Trake sistemi ile dış ortam arasındaki açıklıktır. Stigma baş kısmında bulunmaz. Oksijen toraxtan gelen trake ile sağlanır. Stigmalar faal olduğu zaman yani açılıp kapanabildiğinde solunum üzerinde önemli bir kontrole sahiptir. Faal stigmalarda bir çeşit kapatma aygıtı vardır. Bu aygıt ya stigmanın hemen dışında veya iç kısımda bulunur.

Açık trake sistemi: Stigmalar açık ve işler durumda olan sisteme denir. Genel tipte meso ve metathorax ile ilk 8 abdomen segmentinde 1 er çift olmak üzere 10 çift stigma vardır. Bununla beraber genel tipten büyük ölçüde farklılaşmalar da görülür.

Kapalı trake sistemi: Bazı böceklerde stigmalar ya faal değildir veya tamamen kaybolmuştur. Bu haldeki trake sistemine kapalı trake sistemi denir. Diğer taraftan bu tipte trake gövdeleri ve iç dallar iyi gelişmiştir. Kapalı sistemde genellikle trakeoller deri altında veya solungaçlar içinde bir ağ meydana getirir. Bu trake şekli Ephemeroptera, Placoptera, Libellula nimfleri ve bazı Diptera larvaları gibi suda yaşayan böcek nimf ve larvalarında görülür. Bazı Odonat nimflerinde olduğu gibi sucul böceklerde rektum, iç solungaçlar şeklinde kıvrımlara sahiptir. İnce trakeler bu katları tamamen sarar. Nimf abdomenini periyodik olarak suya daldırır, içerisine su çeker ve rektal solungaçları ıslatıp içindeki trakeleri havalandırdıktan sonra suyu dışarıya atar. Soluk alıp verme Libellula migratorya için dakikada 50-55 defa gerçekleşir.

DERİ SOLUNUMU

Bazı gruplarda gaz değişimi böceğin kutikulasında gerçekleştirilir, fakat bu toplam miktarın az bir kısmını oluşturur. Bunun yanında Protura ve Collembola'ların çoğunda trake sistemi yoktur, bundan dolayı bu böceklerde solunum deri solunumu şeklindedir. Deri solunumu sucul ve endoparazit böceklerle, yumurtalarda önemlidir.

ANAKSİBİYOZ

Anaksibiyoz, yani oksijensiz yaşama yeteneği, farklı şekilde gelişmiştir. Parazit yaşayanlarda bu yetenek en fazladır. Glikozun yıkımı ile elde edilen enerjiyi kullanmak suretiyle bir süre yaşamsal işlevlerini sürdürebilirler. Fakat er ya da geç laktik asidin oksidasyonu için oksijene gereksinim gösterdiklerinden, solunum artar. Gasterophilus (Atsineği) larvaları midede geliştiği için, oksijen yetersizliğine çok dayanıklıdır. Normalde yutulan havadaki oksijeni alırlar. Fakat yeterince oksijen bulamadığı zaman glikojeni yağa çevirmek suretiyle oksijen elde ederler.

SİNİR SİSTEMİ

Böceklerin sinir sistemi baş içersinde özefagus üzerinde yerleşmiş bir beyin ve aynı borunun altında bulunan, beyin ile 2 yankol vasıtası ile temasta olan subözefagal ganglion ve sindirim sisteminin altında yer alarak vücut boyunca uzanan ventral sinir kordonundan ibarettir. Beyin birleşmiş şekilde üç kısımdan meydana gelir:

1. Protocerebrum: Petek ve nokta gözlere sinir gönderir.

2.Deutocerebrum: Antenlere sinir gönderir.

3.Tritocerebrum: 2 parça halinde özefagusun altından geçen komissur ile birbirine bağlı durumdadır. Beynin diğer kısımları tek parça olmasına karşın tritocerebrum kesin olarak çifttir.

Uzun bir evrimsel gelişme sonucu orijininde ağzın önünde olan beyin bugünkü böceklerde ağzın üzerindedir. Protocerebrum ve Deutocerebrum özofagus üzerinde olup bu sebepten primitif prostomial beynin bir yapıtı olduğu düşünülmektedir. Tritocerebrum deutocerebruma bunu takiben konnektif iplikleri ile bağlandığından ve bu bağlantıların özofagus altından geçtiğinden tritocerebrumun böcek atasına ait 1. vücut segmenti yani şimdi başla birleşmiş olan vücut segmentine ait ganglion olduğu kabul edilmektedir. Subesophagal gangliona gelince başta özefagus altında yeralmış olup beyne büyük bir çift konnektifle birleşen büyük bir sinir merkezidir. Köken olarak, mandibular, maxillar ve labial segmentlere ait ganglionların birleşerek kaynaşmasından meydana gelmiştir. Bu kompoze gangliondan ağız parçalarına sinir kolları ayrılır ve bir çift konnektifle toraksa geçer. Toraks ve abdomende her segmentte ventral olarak tipik bir sinir ganglionu vardır. Bir segmentin ganglionu daha sonrakine bir çift konnektifle bağlanır. Bunun tümü protoraxtan geriye uzanan bir zincir meydana getirir. Bu zincir ventral sinir kordonudur; subözofagal ganglionla boyundan geçen konnektif aracılığı ile birleşir. Torakstaki ganglionlar özellikle bacak ve kanatları kontrol eden sinirleri gönderir. Abdomene ait ganglionlar ise abdomen kaslarına ve abdomen üyelerine kollar gönderir. Stomodeal sinir sistemine gelince böceklerde sindirim sisteminin ön bölümünü, dorsal kan damarının bir takım motorize hareketlerini kontrol eden simpatik sinir sistemi mevcuttur. (Birçok sinir kollarının görevleri henüz tam olarak bilinmemektedir. Fakat sindirim sistemine ait tahminler gerçeğe daha çok uygundur. Çünkü sistemin değişik bölümleri stomodeum yanlarında veya üzerindedir.) Stomadeal sinir sistemi merkezinin frontal ganglion olduğu kuvvetle muhtemeldir ki bu kısım beynin önünde ve tritocerebruma bir çift kolla bağlanır. Frontal gangliondan geriye doğru yönelik çıkan sinir özefagus üzerinde bir ganglion ve sinir sistemi ile bağlanır. Occipetal ganglion denen bu grup ise stomodeumu, salgı bezlerini, tükrük bezlerini, aortu ve ağız parçalarına ait kasları idare eder.

Böceklerde organların merkezi sinir sistemi ile olan ilgisi çok sıkı değildir. Örneğin böceğin beyninden organlara ayrılan sinir kolları kesilirse böcek yine yürür, uçar, yer fakat genel olarak vücut kontrolu kaybolur. Beyin tamamen çıkarılırsa yine yaşar fakat örneğin ağzına besin verilmedikçe yiyemez.

Beynin, böceğin genel yaşayışı ve hayatsal fonksiyonlarının düzenli bir şekilde yürütülmesinde rolü büyüktür. Görme, işitme, koklama, tatma, dokunum sinir sistemi aracılığıyla gerçekleştirilir. Böceklerde, koklama, tatma, dokunum ile ilgili yapılar organların daha çok deri kısmında bulunur. Anten ve palpuslar duyu organları bakımından çok zengindir. Vücudu örten kılların dibine gelen sinir kolları nedeniyle kıllara dokununca vücut hareketsiz kalır. Tad alma organı ağızdadır. Sıvı haldeki maddelerin tadı alınır. Bu organlar kısa ve küt koniler şeklindedir. Bazı böcek gruplarında örneğin kelebek ve sineklerin bazı türlerinde bu organlar ayakta bulunur. Böceklerin bir çoğu koku ve tat ayırmada insanlardan çok ileridir. İnsanların birbirine karıştırdıkları koku ve tadları böcekler ayırt edebilir; örneğin bal arıları üzüm şekeri ile sakkarini daha besini almadan ayırt edebilmektedirler. Koku alma, böcek yaşamında önemli rol oynar. Bu sayede erkek ve dişi birbirini bulur. Yumurta koyacakları ortamı bulurlar. Koloni fertleri yabancıları bu yolla ayırtedebilir. Birçok böceklerin ısı duygusu da vardır. Çeşitli ısı derecelerinin olduğu ortama koyulunca en çok tercih ettikleri kısımda toplanırlar. Neme karşı duyarlılık da aynı şekildedir.

SALGI ORGANLARI

Böceklerin salgı organları Exocrine ve Endocrine olmak üzere iki gruba ayrılır. Ekzokrin salgı bezleri salgılarını özel kanallar vasıtası ile vücut dışına veya vücut içinde gerekli yerlere akıtır. Endokrin olanlar ise kanala sahip değildir ve meydana getirdikleri maddeler difüzyon yolu ile kana geçerek bütün vücuda dağılır.

Ekzokrin Salgı Bezleri:

Mum bezleri

Bu bezler Homoptera, Hemiptera ve bazı Coleoptera ve Hymenoptera'larda görülür. Böcek vücudu içerisinde çeşitli yerlere dağılmış olan bezler vücut dışına salgıladıkları maddeler ile vücut üzerinde mum tabakası veya toza benzer bir tabaka meydana getirir. Apis mellifera ve yakın akrabalarında abdomen segmentelerinin ventralinden ufak levhacıklar halinde mum maddesi salgılanır.

Kafa içi salgı bezi

Böceklerin kafalarının içersine yerleşmiş ve ağız parçaları ile ilişkili mandibula salgı bezi, maxilla salgı bezi ve labium salgı bezi olmak üzere 3 çift salgı bezi bulunur. Mandibula salgı bezi çifti Lepidoptera larvalarında ipek bezi haline dönüşmüştür. Maxilla salgı bezine nadiren rastlanır. Labium bezi çifti ise thorax içerisine yerleşmiş olup tükrük bezi olarak tanınmaktadır. Bu çift bez ortak bir kanal ile çoğunluk hypopharynx'in bazalinden ağız içersine salgıda bulunur. Lepidoptera larvalarında bunlarda ipek bezine dönüşmüştür. Salgı havaya çıkınca sertleşerek iplik halini alır ve tırtıl bununla pupa dönemini içinde geçireceği kozayı örer.

İpek bezleri

Lepidoptera‘da madibula ve labium salgı bezleri ipek bezi haline dönüşmüşse de diğer bazı böceklerde ipek veya iplik maddesi başka bezler tarafından salgılanır. Bazı Coleoptera ve Neuroptera larvalarında ipek, malpigi borucukları tarafından meydana getirilir. Diğer bazı böceklerde ise deri salgı bezleri ve dişi cinsiyet organı ek bezleri tarafından ipek salgılanır.

Pis Koku Bezleri

Bazı böceklerde birçok deri salgı bezleri pis kokulu salgılar da bulunur. Bu genellikle böcekler için bir korunma durumudur. Hemipterlerde piskoku bezi 3. çift bacakların dibinden dışarı açılır. Coleopter'lerde anüs civarında bazı Lepidopter'lerde 6.-7. abdomen segmentinin dorsalinde bulunur.

Çekici Koku Bezleri

Sosyal yaşayan böceklerde bir eş tanıma, koloni kurma, düşman tanıma yuva yapma, alarm verme ve besin yerine doğru iz oluşturmada bu bezler görevlidir. Dışa salgılanıp o türün diğer bireyleri üzerinde etkilere yol açan salgılara feromon adı verilir. Bunlardan koku yolu ile etkili olanlara olfaktör feromon'lar, tad yolu ile etkili olanlara oral feromon'lar denilmektedir. Birçok Lepidoptera türünde cinsel bakımdan çekici koku bezleri bulunmaktadır. Bunların yer ve yapıları tür ve cinsiyete bağlı olarak büyük değişiklikler gösterir. Çok defa kanatlarda veya diğer kısımlarda özel pulların dibinde, bacaklarda, abdomende bulunmaktadır. Blattidae familyasına bağlı erkeklerin abdomeninde cinsel çekici koku yayan salgı bezleri bulunmaktadır. Karıncalarda bunların yuvasında yaşayan bazı Coleoptera türlerinde karıncalarla beraber yaşama bakımından önemli olan bir takım koku bezleri tespit edilmiştir.

Zehir Bezleri

Hymenoptera'nın Apocrita alt takımında çok gelişmiş olan zehir bezleri sokucu iğne ile birleşmiş olup vücudun son kısmında bulunur.

Endokrin Salgı Bezleri:

Çok hücrelilerin tümünde endokrin sistem denen hormon sistemi yer alır. Filogenetik olarak sinir sisteminden kök almıştır. Bu nedenle denetim merkezleri sinir merkezleridir. Böceklerde bu merkez nörosekretorik hücrelerdir. Ektoderm kökenli hücrelerin yani nöronların meydana getirdiği salgı sıvısı veya granülleridir. Hücre gövdesi veya aksonda biriktirilir ve sinirsel uyarım ile aksonlar aracılığıyla iletilip salgılanır. Uyarılmayı takiben daha sonra tekrar salgılanır. Organizmaların gelişimi ve aktif devreleri ile bu salgı döngüleri arasında büyük uyum vardır. Salgıların bu olayları başlattığı salgıları hemolenfe verildiğinde hormon olarak kabul edilirler. Tabi ki farklı hormonlar farklı işlevler oluşturur. Yalnızca beyin tek başına çok sayıda hormon denetimi yapar. Bu merkez; beyin içi salgı bezlerinin, deri değişimi, kutikulanın sertleşmesi, kalp atışı, boşaltım, vücuttaki su miktarının ayarlanması, fizyolojik renk değişimleri, eşeysel bezlerin olgunlaşması gibi olayları denetler. Neurohormonlar hemolenfe verilerek tüm dokulara taşınır. Görüldüğü gibi salgı doğrudan veya hücre uzantılarıyla boşaltılır. Hücreler arası boşluklardan miksosöle geçer. Aksonlar ile de bu iş gerçekleştirilir, en yakın depolara iletilir ve buradan içerikleri hemolenfe verilir. Endokrin bezleri vücutta çeşitli yerlerde bulunur. Vücut fizyolojisini düzenleyen salgıları verirler. Bu salgılara hormon denilmektedir.

Beyin içi salgı bezleri: Oldukça iri hücrelerden meydana gelmiş ve beynin çeşitli yerlerinde bulunabilen bir salgı bezidir. Böcek gelişmesi ile ilgili bazı hormonlar salgılar. Bu beyin hormonu, birçok endokrin merkezi uyardığı için hormona aktivasyon hormonu denir. Bu salgılar özellikle deri değişirme ve başkalaşımda (metamorfoza) etkilidir.

Prothorax Salgı bezi: Birçok böcek takımının larvalarında bulunan bir çift salgı bezidir. Ektoderm kökenlidir ve birinci gögüs segmentinde yer alır. Bu bezin hormonuna ecdyson denir. Bu salgı bezi diğer endokrin bezlerin salgıları ile işbirliği halinde deri değiştirme ve metamorfoz gibi olayları idare eder. Bu nedenle en belirgin gelişimi metamorfozdan hemen önceki dönemdedir ve sonra dejenere olur.

Corpora Cardiaca: Beyinde sentezlenen maddelerin depo organıdır. Beynin gerisinde bir çift olarak yer alır. Ayrıca bazı fizyolojik olaylar ve kalp ile barsak kasılmasını düzenleyen salgıları da içerir.

Corpora Allata : Corpora cardiaca ile yakından ilgilidir. Gelişme sırasında büyüyen bu bez yaşlı böceklerde biraz küçülür. Bu bezin gençlik hormonu yani juvenil hormon salgıladığı ispat edilmiştir. Bu hormon gelişme sırasında ergin karakterlerin zamansız olarak ortaya çıkmasını önler. Ergin halden önceki dönemlerde prothorax bezine zıt salgıda bulunarak, larva ve pupa dönemlerinin sıra ile ortaya çıkmalarını sağlar. Son larva ve pupa döneminde faaliyeti azalarak bu devrelerin geçirilmesine imkan verir. Bazı ergin dişi böceklerde bu bezin hormonu, yumurtaların normal olarak olgunlaşmasını idare eder. Keza ergin böceğin genel metabolizması üzerine de etkilidir.

Hormonların Birbiriyle İlişkisi

Beyin içi salgı bezlerinin salgıladığı aktivasyon hormonu protorax bezini uyararak ektizonun salınmasını sağlarken, diğer taraftan Corpora allatayı uyaracak Juvenil hormon salınmasına etkili olur. Ektizon ve juvenil hormon birlikte post embriyonik gelişmeyi sağlar. Böceklerde gelişme periyodik olmaktadır. Juvenil hormon ve ektizon gerekli titrasyonda olduğu zaman larval pupal gelişme sağlanır, şayet juvenil hormonun miktarı etkili olacağı konsantrasyondan aşağı olursa hayvanda morfolojik değişiklik yanında birçok biyokimyasal değişme de meydana gelerek metamorfoz gerçekleşir ve hayvan ergin hale gelir. Aktivasyon ve ektizon hormonunun eksikliğinde ise hayvan larval ve pupal diyapoza girmektedir.

KAS SİSTEMİ

Böceklerde değişik sayıda (birkaç bine kadar değişen sayıda) kas şeridi bulunur. Bunların oluşturduğu sistem çok karışıktır. Böcek kasları genellikle enine çizgili ve yarı-saydamdır. Ancak bazı visceral kaslar yalnız kasılma fazında bu çizgilenmeyi gösterir. Fakat kalp kasları ve periton kasları çizgisizdir. Kas dokusu vücut içerisinde dağılma esasına göre 3 grup halinde sınıflandırılabilir.

Visceral kasları: Sindirim kanalı ve üreme organına bağlı kanalların dış kısmında ve diğer iç organlardaki kaslar gibi peristaltik hareketlerin yapılabilmesini sağlayan bir kas tabakası yer alır. Kaslar halka, uzunlamasına ve eğik bandlar şeklinde veya bunların karışımı halinde bulunur. Dolaşım sisteminin işlemesinde, nabız şeklinde devamlı kasılma ve gevşeme hareketleri yapan kas şeritleri yardımcı olur. Ağız ve stigma bölgesi gibi açma-kapama mekanizmasının olduğu kısımlarda özel kaslar bulunur.

Segmental kas şeritleri: Çeşitli vücut segmentleri vücuda kendi şeklini veren bir seri kas şeridi ile birleşmiştir. Abdomende tergitler boyuna dorsal kas şeritleri, sternitler boyuna ventral kas şeritleri ile birleştirilir. Tergit ve sternitler eğik veya dik tergosternal kaslar ile birleştirilir. Thoraxta en çok göze çarpan bacak ve kanatları hareket ettiren büyük kordona benzer kaslardır. Bu esas kas gruplarına ilave olarak konumu çok karışık olan fazla sayıda daha küçük kas şeritleri vardır. Bir thorax segmentini ele alacak olursak burada görülen kaslar; Dorsal kas, Pleural kas, Tergo-sternal kas, Tergo-koksal kas, Pleuro-sternal kas, Pleuro-koksal kas, Ventral kas, Sterno-koksal kas, Segmentler arası yan-kaslar ve Solunum deliği kasları.

Ekstremitelerin kasları: Hareket etme yeteneğinde olan ekstremiteler değişik büyüklük ve karmaşıklıkta kas şeritlerine sahiptir. Çiğneyici ağız tipine sahip böceklerin madibulaları, baş kapsülünün büyük bir kısmını dolduran kas grubuna sahip olduğu halde, mandibulanın içinde kas bulunmaz. Maxillalar ve bacak gibi segmentlere ayrılmış olan ekstremiteler ise vücudun içindeki büyük kaslara ilave olarak bir segmentten diğerine uzanan kaslara da sahiptir. Kanatların hareketi thorax segmentlerindeki dikine ve boyuna kasların kısalma ve uzamaları sonucu segmentlerin yassılıp kalınlaşması ile kanatlar aşağı yukarı hareket eder. Yanlız Odonatlarda kanatların hareketi için bazal bölgede özel kaslar vardır. Vücut kaslarının en enterasanı, sokucu emici böceklerin emme işini gören yutakta bir tulumba gibi çalışan kaslardır.

BOŞALTIM SİSTEMİ

Metabolizma artıklarının vücuttan uzaklaştırılması boşaltım adı altında toplamaktadır. C0₂'in elimine edilmesi büyük ölçüde solunum ile olmaktadır. Böceklerde boşaltım suyun fazlası, tuz, nitrojen artıkları (ürik asit gibi) ve birtakım vücutça istenmeyen organik birleşiklerdir.

Böceklerde Malpiki tüpleri bilinen ana boşaltım organıdır. Buna ilaveten bir takım boşaltım maddeleri kutikulada pigment maddesi olarak birikebilir. Thysanura'da salgı bezlerinin (salivary gland) boşaltım vazifesi gördüğü bilinmektedir. Birtakım organlar, yağ dokusu ve gömlek değiştirme bezleri, boşaltımla görevli olup ürik asiti kristal şeklinde depo ederler. Hızlı bir protein metabolizmasına sahip bir takım organlarda ürik asit üretimi hızlı olduğundan, tespit edilen ürik asit kristalleri tamamen kanla absorbe edilemediği için oluşmaktadır. (Ürik asit protein metabolizmasının en son ürünü olmasına rağmen kristaller halinde ayrılır). Bu şartlarda fazla ürik asit, kristaller halinde hücrelerde daha sonra arıtılmak üzere birikir .

Malpiki tüpleri ürik asiti, muhtemelen potasyum veya sodyum tuzu halinde ve suyun sirkulasyonu ile atarlar. Vücut hücrelerindeki ürik asit kana geçer ve neticede malpiki tüpleri etrafında toplanarak tüplerin bir kısım hücreleri veya hepsi ürik asidi sıvı halde absorbe ederek tüp lümenine boşaltırlar. Buradan ürik asit solusyonu veya üre rectum yolu ile ve anüsten atılır. Bu boşaltım mekanizması devamlı olarak suya ihtiyaç gösterir. Bu yönden su, böceklerde çok büyük bir öneme sahiptir. Aynı şekilde Na⁺⁺ ve K⁺ tuzlarına da ihtiyaç vardır. Bu maddeleri, sudan ve üreden ayırarak tekrar kana geçirecek veya tüplerin üst ucuna gönderecek birçok metod gelişmiştir. Bir çok böcekte malpiki borularının karbonatları da depo ettiği bilinmektedir.

ÜREME SİSTEMİ

Böcekler genel olarak ayrı eşeylidirler. Ancak nadir olarak birkaç örnekte iki eşeyin aynı bireyde temsil edilmesi yani hermafroditizm veya (Gynondromorphizm) görülür. Buna en iyi örnek pamuklu bit, Icerya purchasi' dir.

Böceklerde çoğalma sistemi abdomende yer alan bir organ grubudur. Erkek ve dişi çoğalma sisteminin kısımları arasında sıkı bir paralellik olduğu gibi her iki sistemin birçok kısmı bilateral simetrilidir. Dişi çoğalma sistemi esas olarak yumurtaların oluştuğu bir ovariol grubu, spermaların depo edildiği bir spermateka ve yumurtaların vücudun dışına çıkarılmasına yarayan bir kanal sisteminden ibarettir. Tipik bir dişi çoğalma sisteminde her biri vücudun bir yanında olmak üzere 2 ovaryum vardır. Ovaryum çok sayıda ovariol tüpünden (yumurta borucukları) oluşur. Her bir ovariol anterior olarak terminal filament denen bir tutunma ipliği ile son bulur. Ovariolün üst kısımlarında gelişmekte olan yumurtalar ve bunun alt kısmında olgun yumurtalar bulunur. Ovariolün kaide kısmında pedicel denen küçük bir kanal vardır. Her grubun pedicelleri birleşerek bir calyxi oluşturur. Calyx'lerin herbiri lateral ovidukt içersine açılır. Her iki yanda yer alan lateral oviduktlar, median oviduktu meydana getirmek üzere aralarında birleşirler. Median ovidukt ya doğrudan dişi yumurta koyma borusu (ovipositor) ile birleşir veya ovipositor ile birleşen vaginaya (yumurta odacığı) açılır.

Ovidukt'un veya vagina'nın dorsal duvarına iki bez bağlanmıştır.

1. Kanal kısmına açılan ampul şeklinde bir bez olan reseptaculum seminis ve

2. Bir çift olan yardımcı bezdir. Bu bez, yumurtaları zemine yapıştırmaya veya yumurta kümesi üzerine bir muhafaza yapılmasına yarar. Değişik böcek gruplarında ovariol sayısı tipi ve bezlerde değişiklikler görülür. 1, 2, Oocytlerin olgunlaşma ve beslenme şekillerine göre ovarioller iki kısma ayrılır.

1. Panoistik ovariol; Trophocyt (besleyici)'ler yoktur. Yumurtalar, etrafındaki follicular epitelyum tarafından beslenir.

2. Meroistik ovariol; Besleyici Trophocythler bulunur ki bu tip de 2 gruba ayrılır; a. Polytrophic tip. Yumurta ve besin hücresi birbiri ardına dizilmiştir. Her oocyte kendi tamamlayıcısı olan trophositle (Neuroptera, Hymenoptera, Lepidoptera, Diptera), alternatifli sıralanır. b. Telotrophic tip (Acrotrophic Hemiptera Homoptera Coleoptera) Besleyici hücre yumurta borusunun üst ucunda toplanmıştır. Bazı hallerde yumurtalar besleyici hücrelere plazma uzantısı ile bağlıdır (Hemiptera).

Erkek çoğalma sistemi: Genel organizasyon bakımından erkek çoğalma sistemi dişininkine benzerlik gösterir. Bu sistem başlıca bir çift testis, buna bağlı kanallar ve spermaların vücut dışına çıkış yollarından meydana gelir. Her testis, içinde spermaların oluştuğu bir grup sperma borucuğundan (folicula seminalis) ibarettir. Sperma borucukları ortak bir kanalla (vas efferens), vas deferens'e, o da sperma kesesine yani vesicula seminalis açılır. Vesicula seminalislerden itibaren birer kanal çıkarak ortak bir ductus ejacolatorius'u oluşturur. Ductus ejaculatorius penis içerisinde devam eder ve ucunda sperma çıkış deliği bulunur. Penisin dış çoğalma orꗬÁ䀵Љ_ደ¿__က__؀_뱮_
橢橢㋏㋏_________Љ_舾_墭_墭_⌣_______________￿_____￿_____￿_________ˆ__̼___̼_̼___̼___̼___̼___̼_______͐___萴___萴___萴_8_葬_΄_蟰_ń_͐___ꋮ_Ē_襀___襀___襖___襖___襖___襖___襖___襖___雨___雪___雪___雪_-_霗_̌_騣_̌_鴯_$_ꐀ_ɒ_Ꙓ_\_鵓_Օ_________̼___貊___________襖___襖___貊___貊___鵓_______̼___̼___襖_______襖___ꊨ___鍴___鍴___鍴___貊_쾾_̼___襖___̼___襖___雨_______鍴___________________________貊___雨___鍴_”_鍴_______鐈___̼___̼_______________________________鐈___襖___褴_
_⵰ꤧ⁒ǃ____萴___屈_㚾_鐈_______雄_$_ꊾ_0_ꋮ___鐈___ꚮ___錆_X_ꚮ___鐈_______͐___͐___̼___̼___̼___̼___________ꚮ_______̼___鐈_ʼ_襖_æ_証_¤_鍴___諠_„_譤_Ħ_________________襖___襖___襖___鵓___鵓___͐___͐_胤_萴_______鍞___͐___͐___萴____ā_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________BIO -404- GENEL ENTOMOLOJi Entomoloji genel olarak "Böcekler bilimi" anlamına gelir. Esas olarak, entomoloji zoolojinin bir dalı ise de yeryüzünde mevcut hayvan türlerinin 4/5' inden fazlasını oluşturan böcekler ekonomik önemleri nedeniyle de ayrı bir bilim olmuştur. Böceklerin Sistematikteki Yeri: Böcekler (Classis: Insecta) Arthropoda filum'una bağlıdır (Arthros: eklemli, eklem, oynak; podos: bacaklılar). Arthropoda Filumunun Genel Karakterleri:1. Bilateral simetrilidirler.2. Heteronom metamer(segment)'lidirler. Annelid'lerin aksine, vücudu oluşturan segmentler ödevlerine göre gruplaşarak özel biçimler gösterirler ve vücut birbirinden ayrı bölgelere bölünür. Bu bölgeler: baş: cephalo, göğüs: thorax, karın: abdomen' dir. Ancak bu bölgeler bazı gruplarda birbirine kaynaşmış olabilir.3. Vücut, kitin'den oluşan bir dış iskelet ile kaplanmıştır. Bu kabuk şeklindeki sert yapı, harekete engel olmamak için segmentler arasında incelir ve bir eklem derisi halini alır. Büyüme sırasında zaman zaman dış iskeme hücresi yer alır. Retina tabakasını oluşturan bu hücreler uzun hücrelerdir. Ortalarında rhabdomer denen bir hücre tipi daha vardır. Bunlar çubuk veya boru şeklinde birbirleriyle birleşir ve Rhobdom yani görme çubuğu denen uzun bir yapı meydana getirir ki retinula hücreleri bu yapıyı çevreler. En sonda da, görme sinir hücrelerinden gelen kollar buraya bağlanır. Bu hücrelerin ve kristal koninin etrafında uzunlamasına pigment hücreleri sıralanmıştır. İçinde yukarı aşağı hareket eden pigment renk granülleri vardır. Bunlar her bir omatidiumu diğerinden ayırır.

Böceklerin yaşam tarzına göre facet gözler başlıca 2 gruba ayrılır;

1- Apozisyon gözler

2- Süperpozisyon gözler

Apozisyon gözler gündüz gözleri, süperpozisyon gözleri gece gözleridir. Yani karanlıkta hareket halinde olan gruplarda görülür. Apozisyon gözlerde her bir göz (facet, ommatidium), pigment hücreleriyle birbirinden tamamıyla ayrılmıştır. Cismin her bir noktasından çıkıp ommatidiuma gelen ışık sadece bir ommatidiumda kalır. Süperpozisyon tipte ise, her bir göz pigment hücreleriyle tamamen ayrılmamıştır ve ışınlar aralardan geçerek diğer rhabdomlarda da o noktanın hayalini oluşturur. Böylece hayalin kuvvetlenmesi sağlanır. Bu gözlerde şiddetli ışıkta, gözler arasındaki pigment maddesi hareket eder ve ommatidiumları tek tek ayırarak bu şiddetteki ışığa en uygun gözün şekillenmesi sağlanır.

Gece böceklerinden ateş böceği (Lampyris) süperpozisyon göze sahiptir. Bunlar gündüz pigment maddesinin hareketiyle görebilir. Fakat birçok gündüz böcekleri gece göremez. Karanlıkta yaşayan böceklerin çoğunda göz köreldiğinden dolayı göremezler. Bazı böcek larvalarında sinek arı, karınca vs. de göz bulunmaz fakat ışığa karşı bir duyarlılık vardır.

b. Mekanik Duygu Organları

Mekanik duyular vücut duvarında bulunan yapılardır. Alıcının herhangi bir kısmındaki şekle ait değişiklikler yani uyarımlar alınır. Dokunma, hava akımının alınması gibi. Böceklerde vücut duvarına yerleşmiş mikroskobik yapılar genelde üç tiptir; mekaniksel duyum alan kıllar, kutikulanın uzantı şeklinde değilde dışarı doğru yükselmiş kubbe veya çan şeklindeki çıkıntıları (iğneler) ve kordon şeklindeki organlar.

Kıllar en ilkel olanı ,epidermis ve kutikula kökenli kıl ve duyu hücreleri vücudun çeşitli yerlerine dağılmıştır ama özellikle anten, tarsus segmentleri ve cercide bulunur. Değme sonucu, kıl kökündeki oynama bir sinir etkisi meydana getirir. Ve kıl kökünün ilişkili olduğu sinir hücresine iletilir. Tat, koklama, sıcaklık, ağırlık uyarılarını algılar ve değişik tipleri vardır.

Çan şeklindeki duygu organlarının dış uzantıları yoktur. Kutikulanın normal yüzeyi biraz yükselmiştir veya biraz içeri yerleşmiştir. Yani ufak kubbe şeklindedir. Sinir hücresinin kalın yapılı bir kolu bu çan yapının içine girmiştir.

Kordon Şeklindeki Duygu Organları:

Bu tip duyu organlarına kordotonal organ adı verilir. Duygu hücresi vücut duvarının iki noktası arasında adeta gerilmiş bir uzantıya sahiptir. Bu noktadan biri az veya çok hareket eder durumdadır. Bu nedenle de vücut hareketine duyarlıdır. Böceklerin pek çoğunda anten hareketini bu organlar kontrol eder. Bazılarında da yukarıda belirttiğimiz uzantılar yoktur.

Kordon şeklindeki duygu organları ses alma zarı ile görüldüğünden daha önce ses alma işini yürüttükleri zannedilmekteydi. Ancak son yıllarda yapılan çalışmalar; vücut durumunun kontrolü, dengenin sağlanması, mekanik duyarlılık, iç basınçın anlaşılması ve işitme organı olarak çalışması gibi işlevlere sahip olduğunu göstermiştir.

c. İşitme Organı:

Vücudun çeşitli yerlerindeki sese duyarlı kılların ses dalgaları etkisi ile titremesi sonucu ses alınımı gerçekleşir. Lepidoptera larva vücudundaki bazı kıllar, Orthoptera cercuslarında bulunan kıllar çok az titreşimdeki sesleri bile alabilirler. (Saniyede 3000 titreşimden az olan sesleri). Ses alma organlarından biri de Johnston organı'dır. Organın esası kordon şeklindeki (mekaniksel duygu organı olan) duyu organıdır (Kordotonal duygu organı). Bundan başka sivrisineklerin antenlerindeki kıllar, ses dalgaları ile antenin bütününün oynamasını ve sonuç olarakta 2. segmentte bulunan Johnston organının sesi almasını sağlar.

İnsanlar en fazla saniyede 20.000, böcekler 90.000 titreşime kadar olan sesi alabilirler.

Tympanal Organlar:

İnce bir zar şeklindeki duygu organlarıdır. Bir çift olarak böcek vücudunun türe özgü yerlerinde yerleşmiş olup bu zarlar solunum sisteminin hava kesecikleri ve kordotonal duygu organlarıyla ilişki halindedir. Bu tip işitim Orthoptera, Lepidoptera, Homoptera'lardan Cicadidae familyasında görülür. Genelde ön tibiların bazalinde ya ince bir yarık halinde yada açık olarak bulunurlar. Acrididae familyasında 1. abdomen tergitinin sağ ve solunda timpanal organ bulunur. Yapıları oldukça karışık ve böceklere hastır (türe özgü). Yalnız kural olarak sesi işitme ve sinir kollarına iletme için mutlaka bir zar bulunur.

d. Kimyasal Duygu Organları

Böceklerde kimyasal duygu organları da gelişmiştir. Daha once de belirttiğimiz gibi tat ve kokuyu alırlar. Çeşitli biçimlerdedir; ufak bir diken çıkıntısı, ince kitinsel bir levhacık veya içe doğru girmiş ufak bir koni olabilir.

Ancak hepsi incelmiş kitinsel bir uzantıya, bir veya daha fazla sayıda iki uçlu sinir hücresine sahiptir. Böceklerde kokunun çok önemli olduğunu biliyoruz. Ve bunları 4 grup altında topluyoruz.

1- Cinsel çekici kokular,

2- Sosyal böceklerin birbirini tanımalarını sağlayan hatırlama kokuları,

3- Yumurta koyma çekici kokuları,

4- Besin çekici kokuları,

Tad alma olayına gelince, yapılan denemelere göre bal arısı ve bazı sinekler fruktoz, glukoz, sukroz ve maltoz gibi şekerleri çok düşük konsantrasyonda eriyik halde hissedebilirler. İnsanlar 1/64 oranında seyreltilmiş şekeri algılayabilir. Buna karşılık Pyrameis cardui (Lepidoptera) ise 1/28 000 oranındaki şekeri algılayabilir.

Işık Organları

Bazı gruplarda ışık meydana getirme özelliği vardır. Bunların bir kısmı kendi özel organları yardımıyla ışık çıkarır. Diğeri de ışık meydana getirebilen bakteriler yardımıyla olur. Gerçek ışık yayımlayan böcekler Coleoptera takımından Lampyridae ve Cantharidae familyasına bağlı türlerdir. Lampyridae familyasında ışık bütün gelişme dönemlerinde meydana getirilir. Bununla ilgili organlar, 6. ve 7. abdominal segmentin ventralinde bulunur. Burada ışık, türe özgü olarak sürekli veya seyrek olarak yanar söner. Bazı gruplarda uçarken ve dinlenme halindeki ışığın rengi farklıdır. Işık meydana getirme organı saydam bir kutikula tabakası gerisinde yerleşmiş bir sıra iri fotogenik hücreden ibarettir. Bunların etrafında ve aralarında yoğun trake sistemi vardır. Fotogenik hücreler vücut içine doğru birkaç sıra hücreyle kuşatılmıştır. Bu tabakaya aksettirici tabaka adı verilir. Bu organın ışık meydana getirmesi esas olarak, fotogenik hücreler içindeki oksidasyon sonucu oluşur. Luciferin denen bir çeşit yağ lusiferinaz enzimi ile okside olarak oksilusiferin meydana gelmesi sonucu ışık meydana gelir. Işığın yanıp sönmesi alınan havanın kontrol edilmesi ile meydana gelir.

VÜCUT ISISI

Böceklerin vücut ısısı genel olarak dış ortam ısısına eşittir. Ancak uçuş ve faaliyet halinde vücut ısısı (40 dereceye kadar) yükselebilir. Böcekler genel olarak düşük ısılarda hareketsiz kalır, havanın ısınması ile faaliyete başlar. Böceklerin optimal ısı derecesi 26^º C olarak kabul edilmiştir. Bu derecede, bütün fizyolojik olaylar en aktif halde devam eder. 35^º C' nin üstünde rahatsız olurlar. 40^º C' den sonra normalin üstünde hareket başlar. Bu derece devam ederse çeşitli organlarda felç, 50^º C' nin üstünde de ölüm görülür. Ancak bu neme de bağlıdır. 40-50^º C' de hava çok kuru ve vücuttan su kaybı fazla olacağından ölüm de artar. Nemlilik fazla ise ölüm oranı azalır. Düşük ısıya böceklerin adaptasyonu fazladır. Bazı larvalar ^-4 ve ^-42^º C' de, erginler ise ^-1-^-35^º C' ye kadar devamlı uyuşuk kalabilir. Bu devam ederse ölüm görülür.

Böceklerde Üreme ve Gelişme

Böcekler yumurta yardımı ile ürerler. Yumurtalar yavruların gelişebilecekleri ortama ya serbest olarak ve teker teker veya bir çoğu bir arada yumurtlanır. Bazılarında yumurtalar dış etkilere dayanıklı kokonlar içerisinde yumurtlanır. Yumurtalar dış ortama bırakıldıktan sonra yumurtlamadan önce başlayan embriyonal gelişim ilerlemeye başlar ve yumurtadan genç yavru (larva veya nimf) dışarıya çıkar. işte bu tip üremeye OVİPAR tip denir. Bazı gruplarda yumurtalar, yumurtlanır yumurtlanmaz açılır ve yavru çıkar. Bu durumda yumurta vücut içerisinde meydana geldikten sonra embriyonal gelişim çok ilerler ve yumurtlamanın hemen ardından açılır. Buna da OVOVİVİPAR tip üreme denir. Ovipardan farkı, embriyonal gelişimin ana vücudu içersinde çok ileri bir devreye kadar sürdürülmesidir. Bu iki tipten farklı olarak bazı türlerde embriyonik gelişim ana vücudu içersinde tamamlanır ve dişi böcek yumurta koyacağı yerde yavru meydana getirir. Buna canlı-doğurma anlamına gelen VİVİPARİTE adı verilir. Bu tipler arasında daha bazı kompleks üreme şekillerine de rastlanmaktadır.

Vivipar Tip Dörde Ayrılır

1- Ovovivipar tip: Bu tipte yumurta embriyonik gelişimi için yeterli derecede vitellus içerir. Yumurta korionu ince, ovaryumun ovariol sayısı azdır. Bu tip böceklerde genişlemiş bir vagina yoktur. Döllenme ovariollerde olur. Hamam böcekleri, bazı Dipter ve Coleopterlerde görülür.

2- Adenotrophic vivipar: Yumurtanın ince bir korionu vardır. Ve yumurta içersinde bulunan vitellus sayesinde embriyolar gelişir, yalnız bir özellikleri, meydana gelen ve gelişimi çok ilerlemiş olan larvaların barsaklarının son kısmı kapalıdır. Ancak doğduktan sonra açılır. Bu larvalar ananın gelişmiş ve kaslarla çevrilmiş olan vaginalarında bulunur. Bezlerin salgısı ile beslenirler. Bu arada gömlek değiştirir ve anayı terk ederler. Çıkar çıkmaz da pup olurlar. Ör. Glossina'lar.

3- Maemocoelous vivipar: Bu oldukça özellik gösteren bir tiptir. Böyle böceklerde ovaryumları vücudun yağ kütlesi içinde serbest olarak uzanırlar. Oviduktları bulunmaz. Olgun yumurtalarda korion da yoktur. Yalnız gelişimin ilk devrelerinde, yumurta etrafı ince bir zarla çevrilidir. Embriyonal gelişimini tamamlayan larvalar dışarıya çıkar. Ör. Strepsiptera takımı.

4- Pseudoplacental vivipar: Yumurtaların korionu yoktur ve hemen hemen vitellus da bulunmaz. Genellikle yumurtalar ovidukta döllenir. Yumurtalar genişlemiş olan vagina (bir nevi uterus) içinde gelişimini tamamlar. Burada ana veya embriyon dokularından meydana gelen ve placentaya benzer yapıda bir bağlantıyla beslenmeye devam eder. Ör. Bazı Aphid ve Hemipterlerde, Dermoptera’lardan Arexenialan.

PARTHENOGENESİS : Döllemsiz yumurta ile yani parthenogenesis şeklinde çoğalma çeşitli böceklerde görülür. Bu üreme şeklinde 3 ayrı tip ayırd edilir.

1- Arrhenotokie: Dişi böceklerin bıraktıkları döllenmemiş yumurtadan sadece erkek yavrular meydana gelir. En tanınmış örnek Apis mellifera.

2- Thelytokie: Döllemsiz yumurtalardan sadece dişi yavrular meydana gelir. Ör: Orthoptera takımı, Phasmidae familyasının bazı türleri ve Lepidopteralardan Lymantria dispar ve Lasiocampa pini.

3- Amphytokie: Döllemsiz yumurtalardan her iki eşeyde de yavru meydana gelebilir. Ör: Saga spp. (Orthoptera)

BÖCEKLERDE DİĞER ÜREME ŞEKİLLERİ

A- Heterogonie: Döllemli ve döllemsiz çoğalma şekilleri birbirini izlerse bu tip çoğalmaya heterogonie adı verilir. Ör. Bazı Aphididae türleri (yaz boyunca döllemsiz olarak ürerler, sonbaharda erkek ve dişi arasında çiftleşme olur ve döllenmiş kışlık yumurta meydana getirilir).

B- Polyembrionie: Germinogonie adı da verilen bu şekil üremede bir yumurtadan birden fazla (genellikle pekçok) yavru meydana gelir. Ör: Parazit Hymenoptera'lar (Braconidae ve Ichneumonidae).

C- Hermaphroditismus: Aynı bireyin bünyesinde hem erkek hem dişilik eşey hücrelerinin oluşup bunlardan yavru bireylerin meydana gelmesidir. Ör: (Homoptera-Coccoidea), Icerya purchasi.

Böceklerde sperma diğer hayvanlarda olduğu gibi bir baş, bir boyun ve bir de hareketli kuyruk kısmından ibarettir. Çeşitli böceklerde büyüklük ve yapı değişiklikleri görülür.

Böceklerde gelişme:

Böcek Yumurtası:

Sentrolesital tiptedir. Bol miktarda vitellus yumurtanın çevresinde ince bir tabaka halindedir. Nukleus yumurtanın ortasındadır. Etrafını az miktarda sitoplazma çevirmiştir. En dışta korion yer alır. Sert ve dış etkilere karşı koyacak bir şekildedir. Spermanın yumurta içine girmesi için yumurta içersinde mikrofil denilen bir veya birden fazla delik vardır. Sperma buradan girerek yumurtayı döller. Yumurta; oval, çanak, saplı, sapsız vs gibi çok değişik şekillerdedir. Sayısı da çok farklıdır. Yumurtalar ya gelişi güzel bir kütle halinde veya düzenli bir şekilde yumurtlanır ve bu diğer türlere göre sabit kalır. Yumurtalar genellikle yavruların gelişip beslenebileceği bir ortama konur.

Böceklerin çiftleşmesi veya yumurtaların döllenmesi, sperma veya spermataforun dişi cinsiyet organına iletilmesi ile olur. Çiftleşme (Copulation) çok değişiktir. Bazıları uçarken (arı, sinek), bazıları yerde (kelebekler) ve diğer bir kısmı da yüzerken çiftleşir. Çiftleşme süresi birkaç dakikadan, saat veya güne kadar değişebilir. Çiftleşme dişinin yumurtlama zamanında olur. Çiftleşmede eşlerin duruş tazları da çok değişiklik gösterir. Fakat en farklı şekil Odonata'larda görülür. Erkek böceğin üreme organı 2. abdomen segmentinin ventralinde olduğu için, çiftleşme sırasında abdomen sonundaki kıskaç ile dişiyi boyun kısmından yakalar ve onu kendine yaklaştırmaya zorlar. Dişinin abdomenini erkeğin 2. karın segmentine getirecek şekilde kıvırır. Sonra dişiyi yumurtlamaya zorlar.

Bazı böceklerde çiftleşme bir kere olduğu halde bazılarında birden fazladır. Böceklerde POLYGAMIE (bir erkeğin birden fazla dişi ile çiftleşmesi) ve POLYANDRIE (bir dişinin birden fazla erkek ile çiftleşmesi) durumları da vardır.

EMBRİYO GELİŞMESİ:

Yumurta döllendikten kısa bir süre sonra bölünmeye başlar. Yumurtanın bölünmesine segmentasyon denir. Segmentasyon şekli yumurta tipine göre değişir. Şöyle ki; böcek yumurtası sentrolesital olup segmentasyonu da superficialdir. Bu segmentasyonda yumurtanın merkezinde bulunan nukleusun birbirini izleyen bölünmeleri sonunda çok sayıda nukleus meydana gelir. Bu yavru nukleuslar yumurtanın çevresinde bulunan sitoplazmaya göç ederler. Çevredeki sitoplazma nukleus sayısı kadar bölünerek blastoderm adını alan tabaka meydana gelir. Bundan sonra blastodermin belirli yerinde kalınlaşma olur ve yumurta boyunca uzun bir şerit oluşur. Bu kalınlaşmayı bir çökme izler ve 2 tabaka (Ektoderm, endoderm) oluşur. Gastrulasyon adını alan bu dönemden sonra meydana gelen tabakalar arasında özel hücrelerin çoğalması sonucu orta tabaka mezoderm meydana gelir. Bu sırada embriyo amnion ve serosa adlı 2 zar tarafından çevrelenmiştir (Dışda seroza içte amnion).

Embriyonun segmentlere ayrılması gelişmenin ilk devrelerinde başlar, segmentlerin oluşumu değişik safhalarda olur. Baş protopod döneminde, thorax ve abdomen segmentleri polypod döneminde ve bacaklar oligopod döneminde meydana gelir.

Böcek vücudunu oluşturan çeşitli organlar yapı itibari ile değişik embriyo tabakalarından meydana gelir;

Ektodermden: Deri, iskelet, ön ve art barsak, salgı bezleri, duyu organları, solunum ve sinir sistemleri ve cinsel organlar,

Mezodermden: Kan ve dolaşım sistemleri, yağ hücreleri, ışık organları, ovaryum ve testisleri,

Endodermden: Orta barsak.

Embriyo gelişiminden sonra meydana gelmiş olan yavru yumurtayı kemirerek açtığı kısımdan veya özel yapılı kapağı kaldırarak dışarıya çıkar. Yumurta dönemi süresi değişiktir. Birkaç saat kadar kısa veya aylarca sürecek kadar uzun olabilir.

LARVA DÖNEMİ

Böceklerde yumurtadan çıkan yavru (larva) kanatsız ve küçük yapılıdır. Şekli de çoğunluk ergine benzemez. Ergin hale gelinceye kadar çeşitli larva dönemlerinin geçilmesi ve bu arada büyümesi gerekir. Böcek vücudunun dışını kaplayan deri bu büyümeye ayak uydurabilecek yapıda değildir. Belirli bir büyümeden sonra deri değiştirilmesi zorunlu olur. İki deri değiştirme arasında geçen zamana = 1 inci larva dönemi, 2 inci, 3 üncü vs. olarak adlandırılır. Deri değiştirme, dolayısı ile larva dönemlerinin sayıları böceklere göre değişir. Ör: Apterygota'larda = 1, Dipteralarda = 3, Orthoptera'larda = 5 (6-7), Hymenopteralarda = 8, Ephemeroptera'larda = 22, Homoptera'lardan Cicadidae familyasına bağlı Magicicada septemdecim (17 yıllık ağustos böceği)' de 30 larva dönemi vardır.

LARVA TİPLERİ

Çoğunluk ergin vücut yapısına hiç benzemeyen larva vücudunda bazen segmentlerin ayırt edilmesi dahi zordur. Şekilleri genel olarak uzun ve silindirik yapıdadır, vücutları yumuşak, derileri incedir. Antenleri genel olarak çok kısalmıştır. Ağız parçaları çiğneyici tiptedir. Genel olarak baş ufaktır. Bacak sayısı çok değişiktir. Bazen hiç bulunmaz. Böceklerin zararlı devresi çoğunluk larva dönemidir. Böcek larvalarını yapılarına göre 4 büyük grupta toplamak mümkündür.

1- Campodeid larva: Bu tip larvalar çevik hareketlidir. Bir çift antenleri ve 3 çift göğüs bacakları vardır. Vücut dorso-ventral basıktır. Abdomen sonunda cerci bulunur. Bazı Coleoptera ve Neuroptera’larda görülür.

2- Manas tipi larva: Şişman ve silindirik yapılı olan vücut kıvrık olarak durur. 3 çift göğüs bacağına sahiptir. Fakat bunlar yürüme işini tam olarak göremez. Toprak içinde, ağaç gövdelerinde bulunan bu larvalar bitkisel ve bozulmuş hayvansal maddeleri yerler. Coleoptera takımının Scarabaeidae familyasında görülür.

3- Tırtıl: İnce uzun vücut 3 çift çok iyi yürüyen göğüs bacağından başka abdomen bacaklarına da sahiptir. Bunların yardımı ile çok iyi yürürler. Bu larva tipi 3 alt tipe ayrılabilir; Gerçek, mühendis ve yalancı.

a- Gerçek tırtıl'da 3 çift göğüs bacağından başka abdomenine 3-6 segmentlerinde birer çift abdomen bacağı (yalancı bacak) ve ayrıca son segmentte anal bacak çifti bulunur. Buna göre bu larvalarda 8 çift bacak bulunur. Geometridae familyası dışındaki Lepidoptera familyaları larvaları bu tiptedir.

b- Mühendis tırtılı: Bunlarda 3 çift thorax bacağı ve abdomenin 6 ve 9 (son) segmentinde bacak bulunur. Bu duruma göre bütün bacaklar toplamı 5 çifttir. Geometridae familyasında görülür.

c- Yalancı tırtıl: Abdomende 6-8 çift bacak bulunur. Bunların ilki 2 inci segmenttedir. Bu duruma göre thorax bacakları ile abdomen bacakları arasında sadece 1 boş segment bulunur. Gerçek tırtılda ise 2 boş segment bulunur. Hymenoptera takımı Symphyta alt takımında larvalar bu tiptedir.

4- Rim (bacaksız larva) Bunlarda thoraxda dahi bacak bulunmaz. Buna rağmen segmentlerin hareketi ile yavaş da olsa yürüyebilenleri vardır. Kapalı yerde yaşadıkları için gözleri kaybolmuştur. Baş yapısına göre bir gruplama yapmak mümkündür.

Başı gelişmiş olanlara; Scolytidae, Buprestidae (Coleoptera), Culicidae (Diptera), Apidae (Hymenoptera).

Başı ufalmış olanlara; Tipulidae (Diptera)

Başı hemen tamamen kaybolmuş olanlara; Diptera takımına ait familyalar (Calliphoridae, Trypetidae gibi) örnek verilebilir.

BÖCEKLERDE BAŞKALAŞIM (METAMORFOZ)

Böceklerde yumurtadan çıkan larvalar ergin dönemine geçebilmek için bir takım değişikliklere uğrar; buna başkalaşım veya metamorphosis adı verilir. Bazı başkalaşım tiplerinde böceklerde görülen uyuşukluk ve değişme haline de pupa denilmektedir. Başkalaşım bütün böceklerde aynı şekilde olmaz. Genel olarak başkalaşımı şu ana gruplara ayırmak mümkündür.

1- Ametabola - Larvalar tam olarak ergine benzer. Yani metamorfoz yoktur. Ör: Apterygota.

2- Neometabola - Bu başkalaşımda larvaların ergin hale geçebilmeleri için bir veya iki uyuşuk, ara dönem geçirmesi lazımdır. Fakat bu ara dönemlerde larva dönemine ait organlar kaynaşmamıştır. Ör: Thysanopteralar ile Homoptera'ların Phylloxeridae fam. ve Coccoidae üst fam. (Erkek).

3- Hemimetabola - Nimfler ergine benzer fakat kanatları yoktur. Vücut bölümleri ergine nazaran küçüktür. Nimf dönemleri değiştikçe kanatlar belirir ve vücut bölümlerinin orantısı düzene girer. Ör. Orthoptera, Hemiptera.

4- Holometabola - Tam başkalaşım adı verilen bu halde larvalar ergin olmadan önce gerçek bir pupa dönemi geçirirler. Bu dönemde larva iç organları kaynaşarak ergine has şekillerine dönüşürler. Ayrıca bu dönemde böcek hareket ve beslenmeden kesilir. Ör: Neuroptera, Diptera, Coleoptera, Lepidoptera ve Hymenoptera.

5- Hypermetabola (Polymetabola) - Meloidae (Coleoptera), Mantispidae (Neuroptera) ve bazı Dipteralarda görülen bu başkalaşım şeklinde birbiri arkasından gelen çeşitli larvalar şekil olarak çok farklılıklar gösterirler. Örnek olarak Meloidae'leri gösterirsek, bunların ilk dönem larvaları anten, bacak ve gözlere sahip faal bir haldedir. Arıların bacaklarına takılarak onların yuvasına gider. Orada ikinci larva dönemine girer ki bu halde bacaklar kısalmıştır. 4 ve 5 inci dönemlerde bacaklar iyice kısalır adeta manas larva tipini alır. Altıncı larva döneminde kalın ve koyu bir dış iskelete sahip bacak ve antenlerden yoksun olduğu için pupa dönemine benzer (yalancı pupa) bir dönemde kışlar ve baharda beyaz renkli bacakları olan faal 7 inci larva dönemi başlar ve kısa bir müddet sonra asıl pupa dönemi gelir. Pupadan sonra ergin ortaya çıkar.

PUPA (Krizalit) TİPLERİ

Pupa dönemi iç organların kaynaşarak ergine has şekil aldıkları bir nevi uyku dönemidir. Bu dönemde iç organların kaynaşması larvaya ait bazı organların yok olarak yerine ergine ait olanların meydana gelmesine Histoliz olayı denir. Böcekler bu dönemde genellikle kuytu yerlerde saklanırlar. Bazıları son larva dönemini tamamlarken bir koza meydana getirir. Onun içinde pupa olur. Bazıları da çeşitli maddeleri birbirine yapıştırarak bir yuva meydana getirir. Pupaların hepsi yapıca birbirine benzemez. 3 ayrı tip ayırd edilir.

1- Serbest pupa: Bu tipte anten, bacak ve kanat izleri vücut üzerinde serbest olarak bulunur. Ergin hale gelince böcek pupa gömleğini sırt taraftan yırtarak dışarıya çıkar. Ör: Coleoptera Hymenoptera, Diptera’dan bazı familyalar.

2- Mumya pupa: Bu tipte anten bacak kanat vücut üzerine yapışıktır. Ergin hale gelen böcek gömleğini sırttan yırtarak dışarı çıkar. Lepidoptera’larda görülür. Son takımdaki pupa tipine özel olarak Chrysalid adı verilir.

3- Fıçı pupa-Son larva döneminden pupaya geçişte gerçekte serbest olan pupa dışardan düzgün yüzeyli bir kap içersine kendini hapseder. Oval şekilli olan bu kap üzerinde enine daireler şeklinde segment çizgileri bulunur. Bu nedenle Hymenoptera

kozalarından kolayca ayırd edilir. Böcek ergin hale gelince fıçının tepesinde kapak şeklinde kalkan bir kısımdan dışarı çıkar. Ör: Diptera takımı familyalarının çoğunda.

Böceklerin Gelişme Dönemi

Bir böceğin yumurta döneminden başlayıp ergin hale gelmesine kadar geçen süredir (Yumurta, larva, varsa pupa). Değişik gruplarda bu süre de değişir. Magicicada sepdemdecim (Homoptera) l7 yıl, Ehpemeroptera takımında gelişme dönemi 1 yıl ergin dönem ise l-2 gündür.

Diyapoz: Diyapoz duraklama demek olup, bu dönemde böcekler faaliyetlerine ara verirler. Şartlar uygun olmadığı zaman böcekler bir duraklama yani Kuiksens devresine girerler ve şartlar düzeldiğinde bu durum derhal ortadan kalkar. Diyapozda ise şartlar düzeldiğinde gerekli fizyolojik olaylar şayet tamamlanmış değilse böcek gelişimine devam edemez. Diyapozda endokrin salgı bezlerinin rolü önemlidir.

Döl (Generation): Bir böceğin yumurta döneminden başlıyarak tekrar yumurta dönemine kadar geçen zamana bir döl denilmektedir. Aphididae familyasına ait böceklerin yılda 10-14 döl, M. sepdemcecim' de ise l7 yılda tek döl görülür.

SINIF (CLASSIS) = INSECTA

1. Alt sınıf (Subclassis) APTERYGOTA (Kanatsız böcekler)

Bütün gelişme devrelerinde kanat izine rastlanmaz. Bunlar ufak yapılı ve ametabol böceklerdir.

Ordo.1- Diplura

Göz körelmiş, anten var. Abdomen 12. segmentli açık renkli ince derili Entognata içinde vücut sonunda cercus taşıyan tek böcek takımıdır. Ağız parçaları çiğneyicidir. Tibia ve tarsus ayrılmıştır. Küçük böcek ve toprakta yaşayan diğer grupları yiyerek beslenir, ayrıca alg, mantar ve çürümüş bitkileri de yer. Dünyanın her tarafına yayılmışlardır.

Ordo. 2- Thysanura (Kıl kuyruklular)

Genel olarak yapıları uzundur. Ufak veya orta boyda böceklerdir. Abdomen sonunda kuyruk gibi 2-3 uzantı ve bazı abdomen segmentlerinde styilus'lar (dejenere abdomen bacakları) vardır. Antenleri uzundur. Ağız parçaları çiğneyicidir. Organik artıklar, nişastalı maddeler yer. Genellikle renkleri gridir. Toprakta çürümekte olan odunların altında, karınca termit yuvalarında ve eski kütüphanelerde kitap kırıntıları etrafında bulunurlar. Ör.: Lepisma (Gümüş balıkcığı), Campodea, Machilis.

Ordo. 3- Protura

Anten ve gözleri yoktur. Boyları 0.5-2 mm. kadardır. Bacakları zayıf olmakla beraber 1 inci çifti daha uzundur ve duygu organı görevini yapar. Abdomenleri 12 segmentlidir, ilk 3 ünün ventralinde 1 er çift küçük uzantılar bulunur. iyi gelişmiş çiğneyici ağız parçaları stilet şekilli mandible ihtiva eder. Besinlerini delip emme ile alırlar. Membrandan labium iyi gelişmemiştir. Genellikle renkleri beyazımsıdır. Tibia ile tarsus birleşmiştir,serkusları yoktur. Dünyanın her yerine yayılmış olup ormanlarda yaprak altlarında, toprakta veya taşlar altında yaşarlar. Ayrıca yırtıcı olup diğer böcekleri avlarlar. Ör.: Eosentomon-Acerentulus.

Ordo. 4- Collembola - (Kuyrukla sıçrayanlar)

Küçük boylu, ağız parçaları çiğneyici fakat bazı tiplerde mandibleler stylet şeklinde olan böceklerdir. Abdomen 6 segmenttir ve sıçrama organı olan furkula 4 üncü abdomen segmentinin ventralinde yer alır. Renkleri genellikle sarımsı veya beyazımsı ise de esmer ve siyah olanlar da vardır. Bazı türleri bitkilere zararlı olur. Seralarda ve mantar üretilen yerlerde görülür. Ör.: Şeker pancarı, ıspanak, patates, soya, marul ve yoncada zararlı. Ayrıca Sminthurus türleri bitki epidermisini kemirir. Özellikle mezofil tabakasını yer ve yaprak beyazımsı renk alır. Isotomurus türlerinin tütün fidelerinde zararı görülmüştür.

2. Alt sınıf PTERYGOTA (Kanatlı böcekler)

Böcek takımlarının çoğu Pterygota alt sınıfına girer. Genellikle 2 çift kanatları bulunur. 1 çift kanadı olanlar ve hiç kanadı bulunmayanlar da vardır. Yalnız bu sonuncularda görülen kanatsızlık sekonderdir. Yani bunlarda embriyo döneminde kanat izleri vardır. Sonradan gelişme olmadığı için kanatsızlık durumu ortaya çıkar. Apterygotalarda ise embriyo döneminde kanat izi bulunmaz. Kanatlı böceklerden bazılarında larva dönemlerinde kanat iz halinde ya da ufak yapılı olarak görülür ki bunlara Exopterygota adı verilir. Larva döneminde kanadı hiç belli olmayanlar, Endopterygota grubunda toplanır.

ORDO- EPHEMEROPTERA ( Bir günlükler - Mayıs sinekleri)

Ufak veya orta boyda, yumuşak vücutlu böceklerdir. Antenleri kısa ve kıl gibidir. Erginde 2 çift kanat bulunur. Kanatlar çok damarlıdır. Ön kanatlar üçgen şekilli ve daha büyüktür. 1500 tür bilinir. Vücutlarının son kısmında kıl gibi 2-3 uzantı (Cerci) bulunur. Hemimetabol = basit metamorfozlu böceklerdir. Larvaları aquatiktir. Avcılıkla geçinir, 1 yıl yaşar erginlerinin ömrü 1-2 gün sürer. Ör.: Hexagenia - Ephemera.

ORDO - ODONATA (Su bakireleri, yusufcuklar veya tayyare böcekleri)

Kanat bazalinin incelmiş veya genişlemiş olmasına göre Zygoptera ve Anisoptera olarak iki alt takım halinde incelenir. Oldukça iri yapılı, zarif, güzel renkli olan predatör böceklerdir. Uçuşları hızlıdır (bazıları saatte 60 mil yapar), bazılarında göç görülür. Nimfler suda yaşar ve karın kısmında yaprak şeklinde solungaç uzantıları bulunur. Erginlerin başı iri, gözleri belirgindir. Çiğneyici ağız parçaları olup antenleri ise çok kısadır. İki çift olan kanatları uzun ve çok damarlıdır. Thorax iyi gelişmiştir. Abdomen uzun ve 11 segmentlidir ve stilet taşımaz. Eşey organları dişilerde abdomen sonunda erkekde ise 2 inci abdomen halkasının ventralindedir. Bu nedenle kopulasyon diğer böceklerden çok farklıdır. Bu ordonun 5000'den fazla türü bilinmektedir. Böcek yiyerek beslenirler. Biyolojik mücadele açısından faydalıdırlar. Bazen karışık parazittir. Sivrisinek ergin ve larvalarını yiyerek populasyonunun artmasına engel olurlar.

Ör.: Anax imperator iri yapılı mavi

Orthetrum spp. ; Kırmızı-esmer

Libellula spp.; Kanatları lekeli

I SÜPER ORDO: ORTHOPTEROIDEA

ORTHOPTERA (Düz kanatlılar)

ORDO - SALTATORIA

Hemimetabol böceklerin en eski ve ilkellerinden olup Üst Karboniferden beri bilinmektedir. Karasal böceklerdir.

Çekirgelerin de içinde bulunduğu, ziraat yönünden önemli takımlardan biridir. Büyük bir kısmı bitki ile beslenir. Bu nedenle zararlı olurlar. Fakat bazıları diğer böcekleri yediği için faydalı sayılır. Ağız parçaları çiğneyicidir. İki çift iyi gelişmiş ve çok damarlı kanatları olduğu gibi hiç kanatsız olanlar da vardır. Ön kanatlar parşömen gibi az çok kalınlaşmış ve dar olup parşömen (tegmen) adını alır. Arka kanatlar üst kanatlardan daha geniş ve büyük olup yelpaze gibi katlanır. Dinlenme sırasında, üst kanatlar katlanmaz. Ağız çiğneyici tiptedir. 1. ve 2. çift bacaklar genel olarak birbirine benzer. Yalnız bazılarında ön bacaklar kazmaya yarar (Dana burnu). Art bacakların bilhassa femur kısmı iyi gelişmiştir. Sıçramaya yarar (Çekirgelerde). Genel olarak dişilerin abdomeni sonunda yumurta koyma borusu bulunur. Başkalaşım hemimetabola şeklindedir. Bu takıma bağlı böceklerin çoğunda ses çıkarma ve alma organı bulunur. Bütün dünyaya yayılmışlardır. İklim ve şartların düzgün gittiği senelerde sıra halinde göç ederler (Her türlü bitki ve hayvan maddesi yerler).

SUBORDO: CAELIFERA (Kısa antenliler)

Fam. Acrididae (Kısa antenli çekirgeler): Genellikle boz renkli, kısa antenli, tarsusları 3'er segmentli çekirgelerin meydana getirdiği bir familyadır. Yumurta koyma borusu ovipozitor kısadır. Ses alma organı l. abdomen segmentinin yanlarında bulunur.

Dociostarurus maroccanus (Fas çekirgesi); Polifag bir türdür. Tahıl, pamuk sebze, yonca, patates, soğan ve baklagillerde zararlıdır.

Calliptamus italicus (İtalyan çekirgesi); Tahıl, pamuk, çayır, sebze ve şeker pancarında zararlıdır.

Schistocerca gregaria (Sudan çekirgesi); Polifag. Bütün bitkilerde çiçek, yaprak hatta bitkinin tümünü yer.

ilk ikisi memleketimizde yerli olarak bulunduğu halde sonuncusu bazı yıllar Güneydoğu illerimize gelir.

SUBORDO : ENSIFERA (Uzun antenliler)

Fam. Tettigoniidae (Yeşil çekirgeler) 4000' den fazla türü vardır. Antenleri uzun, tarsusları 4 segmentli, yumurta koyma boruları yandan yassılmış bir bıçak şekilli, yeşil yada kahverengi çekirgelerin bulunduğu bir familyadır. Ön bacaklarının tibiasında işitme organı bulunur. Kışı çoğunlukla yumurta döneminde geçirirler. (Bizde l7 tür biliniyor)

Playcleis intermedia; Bazı yıllar çeltik ve ekine zararlı olur.

Saga türleri diğer böcekleri yer.

Tettigonia viridissima; Meyve ağaçları, bitki sürgünleri ve taze yaprakları yer

Ephippigena; Pronotum arkada eğer gibi kubbeleşmiş.

Fam. Gryllidae (Kara çekirgeler) Kriketler, silindir şeklinde vücutlu ve siyah renklidirler. Tettigonidelere benzerler ancak yumurta koyma borusu ince ve oldukça uzundur. Fakat yassı değil silindiriktir ve tarsuslar 3 segmentli, pronotum enine dikdörtgen şeklinde genellikle toprak içerisinde yaşarlar. Bu familyanın türleri, erkeklerin ses çıkarmaları ile tanınır.

Örnek: Gryllus campestris; Buğdaygil, arpa, tütün, pancar, pamuk

Acheta desertus; Sebze, şeker pancarı, asma, tütün

Occanthus pallucens; Bağ, havuç, kenevir

Fam. Gryllotalpidae- Kanatları ufalmış iri vücutlu böceklerdir. Vücutları çok tüylüdür. Ovipozitor belirsizdir.

Gryllotalpa gryllotalpa (Dana burnu); Toprak altında yaşar. Ön bacakları tipik kazıcıdır. Toprak altında kazdığı tünellerde bitki köklerini, çim ve fidanları keserek ve yumru oyarak zarar verir. Bitki kökleri ve böceklerle beslenir.

II SUPERORDO: BLATTOIDEA

ORDO: BLATTARIAE

Bugünkü hamam böceklerinin karakterlerini gösteren Üst Karbondan beri gelmektedir. Fosiller ile 28 familya, 35.000 türü vardır.

Fam - Blattidae (Hamamböcekleri)

Yassı ve oval böceklerdir. Kalkan şeklinde olan pronotumdan kolay tanınırlar. Baş kısmen veya tamamen pronotum altında kalır. Antenler uzun ve kıl şeklindedir. Facet gözler iyi gelişmiştir. 3 çift bacak birbirine benzer. Sıcak ve nemli yerlerde yaşarlar. Ziraat yönünden önemsizdir. Dünyaya yayılmış olup çok fazla türü vardır. Daha ziyade tropik bölgelerde yaşarlar. Yassı olduklarından gündüz binaların gizli yerlerinde bulunurlar. Tuberkuloz, kolera, dizanteri, koli, tifo gibi hastalıkların etkenlerini taşırlar.

Blatta orientalis (Doğu hamamböceği): Erkek dişiden küçük olur. Dişilerde kanat küçük pul şeklindedir. Erkeğin kanadı daha iyi gelişmiştir. Renkleri siyaha yakın esmerdir. Dişileri yumurtalarını kapsül içersinde açılıncaya kadar birlikte taşır.

Periplaneta americana; Daha büyüktür. Erkek ve dişide kanat iyi gelişmiştir. Renkleri kırmızımtrak kahverengidir.

Blatella germanica; Boyları küçük, saman rengindedirler.

Polyhaga aegyptiara; Güneye gittikçe fazlalaşır. Eski evlerde çok görülür. Erkekler kanatlı, dişiler kanatsız ve erkekden daha yuvarlaktır.

ORDO: MANTODEA

Dış görünüşleri farklı olsa da hamamböceklerine en yakın grup olup kolay tanınabilecek karakterlere sahip türler. 8 kadar familya 2000 kadar tür içerirler. En karakteristik familya Mantidae' dir. Başın üçgen şeklinde, pronotumun çok uzun bir boyun biçiminde olması ön bacakların yakalayıcı tipte gelişmiş olması bu familyanın tipik karakteridir. Başları serbest olarak her tarafa döndürülebilir (Antenleri ince kıl şeklindedir fakat erkeklerde farklı şekillerde görülür). Gözler çok iyi gelişmiştir. Başın büyük bir kısmını kaplar. Bazılarında gözler konik bir şekil almıştır. Orta ve arka bacaklar normal yürüyücü, ön bacaklarda koksa çok uzamış femur ve tibia kuvvetli dikenler taşıyor. Yakalayıcı tipte dikenli tarsuslar 5 segmentlidir. Genel olarak kanatlıdır, ön kanat derimsi ancak kanat bazılarında küçülmüş veya körelmiş de olabilir. Bazı erkeklerde kanat çok iyi geliştiği halde dişilerinki küçük kalmıştır. Hepsi karnivordur. Diğer böcekleri yer. Kannibalizim de görülür. Kopulasyondan sonra dişi erkeği yer.

Fam-Mantidae (Peygamber develeri)

1800'den fazla türü vardır. Genellikle tropik bölgelerde geniş yayılım gösterirler. Sıcak memleketlerde tür yoğunluğu daha fazladır. Güney Amerika'daki bazı türler küçük kuş ve kertenkelelere saldırır.

Mantis religiosa; Avrupa' da bulunur.

Bolivaria brachyptera

ORDO : PHASMIDA

Fam-Phasmidae (Değnek çekirgeleri)

Oldukça büyük kanatlı veya (genellikle) kanatsız böceklerdir. Vücut ve bacaklar (genel olarak) uzamış ve değnek gibi silindirik bir form almıştır. Ancak bazıları yaprak gibi yassılaşmış da olabilir. Genel olarak prothorax kısa meso ve metathorax daha uzundur. Bacaklar birbirine benzer. Tarsusları genellikle 5 segmenlidir. Kanatlılarda ön kanatlar elytra tarzında ve genel olarak küçülmüştür. Alt kanatlar, daha geniş normal kanat şeklindedir. Grubun çoğu tropiklerde yaşar.

Hepsi herbivordur. Mimikriye örnek gösterilir. Hareketleri çok yavaştır. Kolayca fark edilmezler. Diğer hiç bir böcekte olmayan bir özelliğe sahiptirler. Bu böceklerde kopan bacaklar kısmen veya tamamen yenilenebilir (rejenerasyon)

Bacillus ; Vücut çubuk şeklinde bacaklar ince uzun

Phyllum; Yaprak şeklinde

ORDO : DERMAPTERA (Kulağa Kaçanlar)

Kısa kanatları ve abdomen sonunda bir çift kitinleşmiş eklemsiz kıskaçları (modifiye olmuş cerci) ile kolayca tanınan Dermaptera türleri, parlak sarı-kahverenglidir. Dişilerin cercileri, erkeklerinki gibi kıvrık olmayıp düzdür. Ağız parçaları çiğneyici tiptedir. Çok küçük olan ön kanatlar kısa derimsi yapıda damarsız, arka kanatlar ise zarımsı radyal damarlı, dinlenme sırasında yelpaze gibi ön kanatlar altında katlanır. Tarsusları 3'er segmentlidir. Geceleri faaldirler. Nadiren bitkilere zarar verirler. Sonbaharda çiftleşirler. Dişiler 2-3 gün süre ile 20-80 yumurta bırakırlar. Dişiler yumurtaları ve sonra da yavrularını korur. Larva ergine benzer. Serbest yaşayan veya parazit grupları vardır.

Forficula auricularia ; Kanatsız, göz küçülmüş

Arexinia spp ; Yarasa ve bazı memelilerde ektoparazit.

Hemimerus spp ; Kanatsız. Cerci uzun ve düz. Bazı kemiricilerde (Sıçan) ektoparazit.

ORDO : ISOPTERA (Termitler)

1700'den fazla, sosyal yaşayan böcek türünü ihtiva eden önemli bir takımdır. Karıncalarla hiç ilgileri olmadığı halde bunlara yanlış olarak beyaz karınca denmiştir. Karıncalarda thorax-abdomen’e incelerek bağlanır. Termitlerde geniş olarak bağlanır. Anten termitlerde filiform, moniliform tiptedir. Çoğunluk tropik bölgelerde yaşamakla

beraber sıcak bölgelerde de yayılmışlardır. Termitler açık renkli ince yumuşak derili böceklerdir. Düzenli bir cemiyet halinde binlercesi bir arada yaşar. Bir termitaria'da genel olarak çoğalma kabiliyetinde olan bir çift erkek ve dişi bulunur (Kral ve kraliçe). Bunlar steril olan diğer fertler tarafından devamlı beslenir. Termitlerin besinleri selüloz içeren maddelerdir. Sterillerin bir kısmı asker bir kısmı işçidir. Kanatlı bireylerin, iki çift kanadı birbirine benzer. Zar gibi ve az sayıda damarlıdır. Fakat kanatlarda damar gibi kırışıklıklar vardır. Ağız parçaları çigneyicidir. (Tarsusları 4'er veya 5'er segmentlidir). Termitler ya toprak altında yaşarlar ya da toprak üstünde odunlar içerisinde yuva yaparlar. Hangi şekilde olursa olsun, bir termit kolonisinin birçok galerilerden meydana geldiği görülür. Bazı türler birkaç metre yükseklikte yuvalar yapar. 5 familyası vardır. Avrupa’da ve memleketimizde tanınmış olan tür Leuvotermes lucifugus ' dur. Çeşitli ağaç ve köklerine zararlıdır.

ORDO : Plecoptera (Taş Sinekleri)

ORDO: Embioptera (Kitap Bitleri)

ORDO : Zoraptera (Termit Benzeri Böcekler)

ORDO: Phthiraptera:

SUB ORDO : Mallophaga (Kıl ve Deri Bitleri)

Bunlar yassı vücutlu kanatsız ufak böceklerdir. Kuş ve memeli hayvanlarda dış asalak olarak yaşarlar. Ağız parçaları çiğneyici olup tüy, kıl, deri vs. ile beslenirler. Gözler ufalmış nokta gözler yok olmuştur. Antenler kısadır. Baş thorakstan büyüktür. Yavrular ergine benzer. Bütün evreler, konukçu hayvanın üzerinde geçirilir. İnsanlara asalak olan türleri yoktur. Kuşlar ve bazı memelilerde dış asalak olarak yaşarlar.

SUBORDO : ANOPLURA (Bitler)

Kan emen, 2,5 mm boyunda, ufak ve yumuşak yassı, kirlisarı vücutlu, kanatsız böceklerdir. Segmentleri kısmen belli ya da kaynaşmış olup memeli hayvan ve

insanlara asalaktır. Gözleri ufalmış ya da yok olmuştur. Antenleri 3-5 segmentlidir. Ağız parçaları emicidir. Tarsusları bir segmentlidir. Tek bir büyük çengel taşır. Başın thoraxtan dar oluşu, emici ağız ve tarsus segmenti bakımından Mallophaga'dan ayrılır.

Fam.: Pediculidae

Pediculus humanus humanus

Pediculus humanus corporis ; İnsan vücudunda yaşar.

Fam.: Phthiriidae

Phthirius pubis : İnsanda kasık, anüs biti.

ORDO : THYSANOPTERA (Kirpik kanatlılar)

Boyları 2-3 mm. oranında, vücutları silindir şeklinde, ince yapılı küçük böceklerdir. Anten genellikle kısa olup 6-9 segmenten yapılmıştır. Petek gözler ve genellikle de nokta gözler iyi gelişmiştir. Ağız parçaları emici tipte ve 3 iğneli asimetriktir. Bu kısımda üst dudak ile birinci ve ikinci maksiller birleşerek bir emme borusu meydana getirmişlerdir. Sol mandible (sağ mandible körelmiş) ile maxillaların lacinia kısımları styletleri meydana getirir (Görüldüğü gibi yapı asimetriktir). Her iki kanat çifti de eşit yapılı, dar, az damarlı ve kenarları saçak gibi uzun tüylerle kaplı olur. Bazıları kanatsızdır. Bacaklarda tarsus segmentlerinin sayısı 1 veya 2 olup gene 1 veya 2 tırnağa sahiptir. Pretarsus kabarcığı (arolium) iricedir ve bu nedenle de bu takıma "kabarcık ayaklılar" adının verildiği de olmaktadır. Ovipozitor var veya yoktur. Var ise şekli sınıflandırma yönünden önemlidir. Ovipozitorlu olan tripsler yumurtalarını bitki dokusu içine koyar. Başkalaşım Neometabola şeklindedir. İki cinsiyet görünüşte birbirine benzerse de erkek daha ufaktır. Fakat bir çok türde erkek bulunmaz ve çoğalma partenogenetik yol ile de olur. Yılda birden fazla döl verirler.

Büyük çoğunlukla bitkisel besin alırlar. Çiçek, yaprak, tomurcuk üzerinde beslenir ve bitki dokularını tahrip ederler. Birkaç tür mantar sporları ile beslenir. Ufak bir kısmı da diğer Arthopodları avlar. Pek az türü insanları sokar. Bazı türler bitki hastalıkları naklinde vektör olarak önemlidir. Kültür bitkilerinde ekonomik öneme sahiptirler. 2 alt ordoya ayrılırlar; Terebrantia (Ovipozitorlüler) ve Tubulifera (Ovipozitörsüzler)

Subordo: Terebrantia (bitki zararlıları)

Fam.: Thripidae

Yumurtlama borusu aşağıya doğru kıvrıktır. Kanatlar dar, uçları sivridir. Bitkilerde önemli zararlara neden olurlar.

Thrips tabaci L. (Tütün tripsi); Tütünde akdamar hastalığını yapar aynı zamanda sebze vs. zarar yapar.

Heliothrips haemorrhoidalis Sebze, bağ, turunçgil çiçeklerinde özellikle seralarda zararlıdır.

Limothrips cerealium Hall.; Ekin zararlısıdır. Büyük populasyonlar halinde bulunur. İnsanı sokabilir.

Subordo : Tubulifera ( Ovipozitor yoktur)

Fam.: Phloeothripidae

Renkleri genellikle koyudur; kanatları açık renkli veya beneklidir.

Haplothrips tritici kurdaji. Buğdayda

Liothrips oleae Costa. - Zeytinde.

ORDO : HETEROPTERA (HEMIPTERA)

Bu grupta üst kanatlar yapı olarak diğer bütün böcek takımlarından farklılık gösterir. Bu kanadın dip yarısı kitinleşmiş derimsi bir durum almış; buna karşı uç kısım zar şeklinde kalmıştır. Alt kanatlar da zar şeklindedir. Dinlenme halinde kanatlar abdomen üzerinde yatık durur. Ağız sokucu emici tiptedir. Başın ön tarafından çıkar. Ağız içersinde 4 stilet (iğne) bulunur. İğnelerin 2' si mandible 2' si maxillerdir. Labiumun meydana getirdiği 3-4 segmentli hortum baş ve toraksın ventralinde uzanır. Antenler uzun 4-5 segmentlidir. Pronotum ve scutellum genellikle geniştir. Tanınan türleri 30.000 kadar olup ziraat yönünden önemlidir. Çoğu karada az bir kısmı suda yaşar. Pek çoğu bitkilerin öz suyunu emmek sureti ile büyük zararlara neden olurlar. Bazı türler ise diğer böcekleri avlayarak geçinir. İnsan ve diğer memelilerden kan emenler de vardır.

Bazı sistematikçiler Hemiptera ile Homoptera'yı iki alt takım olarak Rhyncata takımı (hatta Hemiptera takımı) altında toplarlar. Fakat bu iki takım arasında özellikle iki bakımdan farklılık vardır (1) Homoptera'ların her iki çift kanadı benzer yapıda (zar gibi) dır; veya üst kanat tamamen derimsidir; (2) Hemipteralarda hortum başın alın kısmında, yani önünden çıkmış olduğu halde, Homopteralarda başın thoraksa yakın kısmından çıkmıştır.

Fam.: Pentatomidae

Pentatomidler, ekonomik önemi olan bir grup familyadır. Vücut kalkan şeklinde yassı ve ovaldir. Scutellum geniş ve üçgen biçimdedir. Anten 5 segmentlidir. Pis koku ve salgı bezleri bulunur. Genellikle fitofagdırlar. Bitki özsuyu ile beslenirlerse de avcılıkla geçinen predatörler de vardır.

Aelia rostrata (Kımıl); İki tür de ziraat yönünden ekinleri sokup emerek önemli zararlara sebep olur.

Nazara virudula ; Yeşil renklidir, çeşitli sebze ve kültür bitkilerine zarar verir (Pamuk, susam, keten gibi).

Carpocoris ; Türleri Compositaea, ekinde ve Cruciferae türlerinde zararlı olur.

Fam.: Scutelleridae

Pentatomidlere çok benzerler, anten yine 5 segmentlidir. Scutellum çok büyük. Kanatlar ancak scutellum ucunda görülür. Fitofagtırlar ve çok önemli bir ekin zararlısıdır.

Eurygaster integriceps (Süne); Yurdumuzun en önemli ekin zararlılarındandır.

Fam.: Miridae

Bu takımın en geniş familyasıdır. Bitki özsuyu ile beslenerek genellikle fizyolojik etki ve çıkardıkları toxic madde ile bitkinin ölümüne neden olurlar. Anten ve gaga 4 segmentli, vücut yumuşak, baş küçük ve ocel gözler yoktur. Hemielitradan korium kısmında üçgen şekilli "Cuneus" özelliğidir. Membran kısmında iki kapalı hücre vardır. Anten ve rostrum 4 segmentlidir.

Lygus pratensis L. Baklagil, yem bitkileri, şeker pancarı, patates, patlıcan, pamuk başta olmak üzere kültür bitkileri ve yabani bitkilerde zararlıdır.;

Dionconotus cruentatus Brulle turunçgillerde ve sebzelerde zararlıdır.

Adelphocoris sp.

Fam.: Lygaeidae

Vücutları uzunca ve serttir. Ocel gözleri vardır. Oxycarenus hyalinipennis (Pamuk tahta kurusu) pamuklarda zarar yapar. Fitofagdırlar. Miridae'lere benzerler fakat daha sert vücutlu ve uzundurlar. Anten ve rostrum Miridae' deki gibi 4 segmentlidir. Hemielytranın zar kısmında 4 tane basit damarın oluşuyla tanınırlar. Bitki üzerinde bilhassa hububatta önemli zararlara sebep olurlar. Predatör olanları da vardır.

Oxycarenus pallens Pamuklarda;

Nysius graminocola Tahılda zararlıdır.

Geocoris sp., Piocorissp. Biyolojik mücadelede, predatör

Blissus spp., Lygaeus equestris- 12 mm. kadar bitki ve eski duvarlar üzerinde.

Fam.: Pyrrhocoridae

Lygaeidae'lere benzerler fakat ocelli yoktur ve hemielitrada birçok dallanmış damar bulunur. Dysdercus cinsi önemli bir pamuk zararlısıdır. Pyrrhocoris sp.

Fam.: Coreidae

Bacakları yassı ve bazen yaprak gibi yassılmış olan birçok tür ihtiva eder. Büyükçe böceklerdir. Hemelitra membranında çok sayıda damar bulunur. Bir kısım fitofag olup bitkilerde önemli zararlar yaptıkları gibi predatör olanları da vardır.

Coreus variagatus ; Pancar,

Gonacerus juniperi ; Çam zararlısıdır.

Fam.: Cimicidae (Tahta kuruları)

Vücut oval ve yassıdır. Kanatlar bulunmaz. Yalnız mezonotum üzerinde iki tane yuvarlak hemielytron bulunur. Hortum kullanılmadığı zamanlarda prosternumdaki bir oluğun içinde durur. Kuşlar ve memeli hayvanlarda kan emen parazitlerdir.

Cimex lectularius (Yatak tahta kurusu); Uzunluğu 4-5 mm, genişliği 3 mm kadardır. Gündüzleri eşyaların aralıklarında saklanır, geceleri insanlardan bulamayınca, fare, tavşan, kuştan da kan emer. Senelerce hiç besin almadan yaşayabilir. Kan emer ardından bir yıl kan emmeden yaşar. Günlük 1-l0 yumurta (1 mm. parlak incimsi) bırakırlar ve birkaç aydan 1 yıla kadar yaşarlar; ömür boyu yumurtlarlar. Hastalık etkeni taşımaz. Sindirim sistemi uygun değil. Sıcak mevsimlerde l mm. uzunluğunda beyaz renkli 150-200 adet yumurta bırakır. Bir hafta içinde yumurtadan çıkan larvalar 5 deri değişiminden sonra ergin hale geçerler.

C. hemipterus ; İnsan yatak tahta kurusundan daha koyu renkli sıcak ve rutubetli bölgelerde bulunur. Kala-azar hastalığının taşıyıcısıdır.

C. columbarius (Kuş tahta kurusu); Tavuk ve güvercin kümeslerinde yaşarlar.

Fam.: Reduviidae

Orta büyüklükte veya büyük türlerdir. Baş dar ve uzun olup arka kısmı bir boyun gibi daralmıştır. Rostrum 3 segmentli, prosternumdaki bir oluk içine oturur. Abdomenin önü geniş olup kanatların yanından kenar kısımları arkadan görülür. Bazıları, Trypanasoma türlerinin vektörü olup genellikle predatör gruplar içerir.

Triatoma cinsi insanı sokar, Chagas hastalığının vektörüdür. Triatominae alt familyasında 100 tür kan emici bulunur. Bu gruba özellikle Orta ve Güney Amerikada Triatoma, Panstrongylus , Rhodniusa, Trypanasoma'nın en önemli taşıyıcılarındandır.

Redivius personatus ; Tahta kurusu yer, birçok tür insanı da ısırır.

Horpactor iracundus ; Bahçe ve altı yerlerde.

Fam.: Gerridae

Vücut ince uzun ve çok tüylüdür. Başın genişliği hemen hemen thoraks kadardır. Orta ve arka bacaklar çok uzamıştır. Suların yüzeyinde dolaşır ve böcek avlarlar. Aquatik

Gerris lacustris ; 8-9 mm.'dir, tatlı su kenarlarında bulunur.

Fam.: Nepidae

Baş thoraksa gömülür, ön ekstremiteler yakalama bacakları şeklinde, arka bacaklarda yüzme kılları bulunur. Abdomenin arka kısmında uzun bir boru bulunur. Aquatik

Nepa (Su akrebi); Ön bacakların femurları çok kalın, durgun sularda çamurların içinde veya üzerinde. Akuatik

Ranatra ; Vücut ince uzun ve silindir şeklindedir.

Fam.: Notonectidae

Vücudun üst tarafı kubbeli, altı düzdür. Sırt üstü yüzerler. Arka bacaklar ve karın tüylüdür. Kan emicidir. Aquatik

Notonecta glauca ; Durgun sularda bulunur. Balık yavrularına zarar verir.

Fam.: Tingidae

Bu böcekler vücut üzerinin (Baş, kanatlar, thoraxın lateral uzantıları) dantel gibi oymalı olması ile tanınır. Nimflerin üzeri dikenlidir. 3-5 mm. boyunda küçüktürler. Bitkilerin yaprakları üzerinde beslenirler ve ilk önce sararmalar ve daha sonra tamamiyle kahverengi olarak kurumalara yol açarlar.

Stephanitis pyri (Armut kaplanı); meyve ağaçlarının zararlısıdır.

Yaprak döken meyve ağaçları, taş ve yumuşak çekirdekli: kestane, ceviz süs bitkileri.

ORDO : HOMOPTERA (Benzer Kanatlılar)

Kanatlı veya kanatsız olurlar. Kanatlıysalar ya 2 çift kanat birbirine benzer şekilde zar gibidir veya ön kanatlar tümüyle kalınlaşarak parşömen görünümü almıştır. Dinlenme halinde kanatlar vücut üzerinde çatı gibi tutulur. Kanatsız gruplarda bazan her iki cinsiyet de kanatsız olduğu gibi, kabuklu bit Coccidae türlerinin erkeklerinde (bazı türlerde erkek yoktur) sadece birinci çift kanat bulunur. Anten ya kısa kıl gibi veya uzunca ve iplik gibi olup birinci tipte yani kısa kıl gibi anteni olanların tarsus segmenti sayısı 3, ikinci gruptakilerde ise l-2 dir. Ağız parçaları sokucu-emici tipte 4 iğneli; ikisi mandible, ikisi maxilladır. Rostrum başın ventral gerisinden çıkar. Bazen ön bacaklar arasından çıkar gibi görülür.

1. SUBORDO : AUCHEONORRHYNCHA (Anten kısa kıl gibi, tarsi 3 seg.)

1- Fam.: Cicadidae (Ağustos böcekleri)

Vücut iri, Homoptera içinde en büyük böcekler olup, baş kısa ve alın şişkindir. Uzun olan ön kanatlar abdomeni fazlasıyla aşar. Erkeklerinde l. abdomen segmentinin ventral yanlarında ses çıkarma organları vardır. Abdomen sona doğru incelerek sivri bir şekilde sonlanır. Nimfler, kürek şeklindedir. Ön bacakları ile toprağı kazarak yere gömülür. Ve orada kökleri emerek büyürler. Bunlar metamorfozdan hemen önce topraktan ayrılıp ağaçlara çıkar ve ergin hale geçerler. Taze filizleri emerek beslenirler. Cicadalarda hayat süresi çok uzundur. 13-14 yıl nimfler bitki köklerinde, zarar yapar. Erginler ise ince dal ve dalcıklara yumurta koyarak bitkiyi tahrip eder.

Cicadatra atra

Cicada plebeja

Cicada orni ; Erkekleri yaz aylarında devamlı olarak ses çıkarırlar ve bazı ağaçlara zarar verir.

Chloropsalta viridissima ; Bağ zararlısıdır.

2- Fam.: Cercopidae (Tükrük böcekleri)

Ufak yapılı böceklerdir. Arka ekstremiteleri sıçrama bacağı tipindedir. Bazılarının larvaları köpüğümsü bir madde içerisine saklanmıştır. Cicadellidae'den arka tibiadaki diken durumu ile ayrılır. Arka tibia’da 2 adet yüzük biçimli diken dizisi vardır.

3- Fam.: Cicadellidae

Bu familya üyeleri arka tibialarında boyuna bir veya birkaç sıra diken dizisinin bulunuşu ile diğer benzer familyalardan ayrılır. Çok geniş bir familyadır Formları ve renkleri çok farklı olabilir. Boyları 2-3 mm den l5 mm ye kadar değişir.

Hemen her çeşit bitki üzerinde bulunur ve yapraklarla beslenir. Her türün beslendiği belirli bir veya birkaç tür vardır:

1- Bitkilerin özsuyunu emerek ve emme sırasında phloem ve ksylem borularını mekanik olarak tıkayarak bitkinin normal fizyolojisini aksatırlar ve klorofili tahrip ederler.

2- Önemli miktarda bitki özsuyu aldıklarında yapraklardaki klorofili tahrip ederler.

3- Yumurtalarını bitki dokusu içine bıraktıklarından yeşil sürgünleri tahrip ederler.

4- Birçok Cicadellid türü bitki hastalıklarına sebep olan organizmaların vektörüdür. Şeker pancarlarındaki tepe kıvrıklığı Circulifer tenellus, Empoasca fabae baklagillerde yaprak bükülmesi ve Aster yellow ise Macrosteles spp. tarafından taşınır.

Eutetix tenella ; Şeker pancarlarında hasar yapan vürusların taşıyıcısıdır.

Idiocerinus stali ; Antep fıstıklarında zarar yapar.

Empoasca spp.; Çeşitli bitkilere zarar verir ve hemen her yerde bulunur.

2. SUBORDO : STERNORRHYNCHA (Anten uzun ip gibi. tarsi 1 -2 segm.)

1- Fam.: Psyllidae (Yaprak pireleri)

2,5 mm. boyunda, küçük Cicadalara benzerler. Afitlere de benzerlerse de sıçrayıcı bacak ve uzun antenleri ile ayrılırlar. Antenler uzun, hortum kısadır. Arka bacaklar sıçrayıcı tipte gelişmiştir. Türlerin çoğunda larvalar beyaz mumumsu bir madde salgılar ve bu da pamuklu bit gibi görülmelerine sebep olur. Yumurtaları konukçuya kısa bir sap ile bağlanmıştır. Bu türlerin konukçuları belirlidir ve karaballık (Fumajin) hastalığına yol açarlar. Yıllık döl sayıları genellikle birden fazladır. Ayrıca bitkilerde virus hastalığı taşıyıcısıdır. Avrupa‘da pek çok türü saptanmıştır.

Psylla mali ; (Döl sayısı 1) Elma ağaçlarında zarar yapar.

Psylla pyricola ; Armut ağaçlarında zarar yapar.

Euphyllura olivina ; Zeytin ağaçlarında zarar yapar. Bazı türler virus hastalıklarının vektörü olarak bilinir.

2- Fam.: Aleyrodidae (Beyaz sinekler)

2-3 mm. boyunda ve erginleri ilk bakışta küçük kelebekleri andıran böceklerdir. Her iki cinsin erginleri kanatlı, arka kanat ön kanat kadar, büyük ve kanatların üzeri beyaz pudramsı bir toz ile kaplıdır. Başkalaşım diğer Homoptera' lardan farklıdır. Nimf ilk devrede hareketli; sonraki devrelerde ise hareketsizdir. Tropik ve subtropiklerde zararlıdır. En çok turunçgiller ve sera bitkilerinde zarar yaparlar.

Aleyrodes spp . ; Ağaçlarda, pamuk, tütün, süs bitkileri, sebzede zararlı.

Bemisia tabaci ; Pamukta zarar yapar.

3- Fam.: Aphididae

Yaprak bitleri şişman yumuşak vücutlu, ince derili ve boyları l-5 mm arasında değişen küçük böceklerdir. Genellikle özsuyu ile beslenerek çok önemli zararlar verirler. Abdomenlerinin gerisinde 5 ve 6. abdomen segmentinden bir çift olarak çıkan tüp şeklindeki Cornicle ile tanınırlar. Buradan mumlu madde ve ayrıca anüsten "honeydew" denen artık madde ve şeker ihtiva eden madde salgılarlar. Aynı toplulukda, hem kanatlı hem kanatsız formlara rastlanır. Ön kanatlar arka kanatlara göre daha büyük olup kanatlarda damarlanma azdır.

Yaprak biti türlerinde hayat devresi türlere göre oldukça değişiktir. Yılda partenogenetik birçok döl verirler. Genellikle kışı yumurta döneminde geçirir, ilkbaharda ve yaz boyunca döllemsiz olarak, sonbaharda ise döllemli olarak çoğalırlar. Parazitoit ve predatörlerinin bulunmadığı ve populasyonunun yüksek olduğu yıllarda çok zararlı olurlar. Virus taşırlar.

Lachnus pini ; 3-4 mm. çamlarda taze filizlerin iğneleri arasında.

Aphis fabae Baklagillerde

Aphis rosae (Gül biti); 3 mm. kadar güllerde çiçek saplarıyla taze dallarda.

Aphis pomi- ;Pamuk

Aphis brassicae (Lahana biti)

Eriosoma lanigerum ; Elma ağaçlarında zararlı, ezilince kırmızı leke bırakır.

Myzus persicae ; Sert çekirdekliler özellikle şeftali bahçelerinde ve çiçeklerde zararlı, virus vektörü.

Chermes spp. (Çam biti); Serbest halde veya mazılar içinde yaşar.

4- Fam.: Phylloxeridae

Afitlere çok benzerler ancak cornicle, mum borucukları yoktur ve kanatlarda damarlanmanın daha az oluşudur.

Phylloxera vitifoliae (Bağ flokserası); Çok yaygın ve ekonomik önemi olan bir zararlıdır. Asma kök ve yapraklarında beslenir, galler meydana getirir.

5- Üstfam.: Coccoidea (Koşniller)

Çok geniş bir grup olup çok küçük ve büyük ölçüde özelleşmiş türler içerir. Koşnil denilen bu grupta, erkek ve dişiler birbirinden çok farklıdır. Erkekler, dişilerden küçük ve yalnız ön kanatları vardır. Dişiler kaba yapılı gözsüz ve kanatsız olup çoğunlukla bacaksızdır. Ergin halde sırt taraftan salgı maddelerinden meydana gelen bir kabuk şeklinde bir mum tabakası ile örtülüdür. Erkeklerde ağız parçaları dumura uğramıştır ve beslenmezler. Abdomen bir çift uzun style şekilli uzantı ile sonlanır.

Bu böcekler bitkilerin özsuyunu emerek zayıflamasına, şekil bozukluklarına ve kurumasına neden olurlar. Ayrıca fumajine'de yol açarlar. Sıcak ve nemli yerleri severler. Döl sayıları çoktur.

Fam.: Diaspididae (Virgül Koşnilleri)

Koşnillerin en geniş familyası olup türlerin bazılarının dış görünüşü virgüle benzer. Böceklerin üzerinde vücuttan kolayca kaldırılabilen bir kabuk bulunur. Dişi böceğin abdomeninin son kısmı (Pygidium) ve salgı bezleri teşhiste kullanılır. Dişilerde gözler, bacaklar ve antenler yoktur. Erkeklerde kanatlar ve bacaklar gelişmiştir. Populasyon yoğun olduğunda öz suyunu emerek konukçuyu öldürebilir.

Diaspis pentagona (dut koşnili)

Aonidiella aurantii (Turunçgil kırmızı koşnili)

Parlatoria oleae (Zeytin koşnili)

Quadraspidiotus perniciosus (San Jose kabuklu biti); Sert ve yumuşak çekirdekli turunçgillere, orman ağaçlarına, fundalıklara zarar verir.

Fam.: Coccidae

Ayrıca kabukları olmayan çok sert bir dış deri geliştirmişlerdir. Antenleri ufalmış yada yok olmuştur. Bazılarında bacak vardır. Fumajine neden olurlar. Vücut segmentleri belli ya da dışarıdan belli olmayabilir.

Saisettia olea (Zeytin kara koşnili) ; Citruslarda

Ceroplastes rusci (İncir koşnili)

Lecanium türleri birçok bitkide ve seralarda zararlı

Fam.: Pseudococcidae

Bu familya türlerinde kabuk veya kalınlaşmış sırt derisi yoktur. Vücutları üzerinde una benzer mumlu maddelerden meydana gelmiş bir örtü vardır. Bu nedenle unlu bitler yada mumlu bitler adını alırlar. Vücut uzun, oval segmentleri belli ve bacaklar iyi gelişmiştir. Erginleri hareketlidir. Yumurtaları pamuğumsu bir salgı içersinde bulunur. Erkekleri kanatlıdır.

Pseudococcus citri (turunçgil unlu biti)

Pseudococcus adonidum (Sera unlu biti)

Fam.: Margarodidae

Büyük ve yuvarlak vücutları segmentlidir. Bir üst familya içersindeki en iri türler bu familyada bulunur. Bu familya türlerine Dev koşniller de denmektedir. (Toprak içerisinde yaşıyanları vardır).

Icerya purchasi (Torbalı koşnil);Turunçgillerde

Pulvinaria floccifera (Çay koşnili)

Margarodes tritici (Buğday köklerinde bulunur)

HOLOMETABOLA

15. ORDO : NEUROPTERA (Sinir Kanatlılar)

Oldukça yumuşak vücutlu böceklerdir. Başta; ip ve kıl şeklinde antenlerle orta büyüklükte petek gözler bulunur. Bazılarında nokta gözler de vardır. Ağız parçaları çiğneyicidir. Prothoraks hareket edebilir. Kanatlar az çok eşit zar şeklinde ve büyük olur. Kanatlarda çok sayıda enine damar ve boyuna damar görülür. Ön kenarında damarlanma merdiven şekli gösterir. Kanatlar dinlenmede vücut üzerinde bir çatı gibi durur. Ön ve arka kanat, şekil ve damarlanma bakımından birbirine benzer. Bazılarının kanatları, kelebeklerde olduğu gibi renklidir.

Başkalaşım Holometaboldur. Larvaları kampodeid'dir. Pupalar genellikle ipeğimsi bir koza ile örtülüdür. Kozalar malpigi tüplerinden salınan ağ maddeleri ile yapılır. Çoğunluk türlerde, hem larva hem ergin predatördür. Anten biçimi, art kanatların anal bölge biçimi, ocel gözün olup olmaması prothoraxın boy durumu, ön bacakların raptorial ,yakalayıcı olup olmaması, kanat damarlanması familya ayrımında kullanılır.

Fam.: Chrysopidae

Renkleri genellikle yeşildir. Parlak bakır renkli gözleri dikkati çeker. Anten filiform, bacaklar normal.Tutulduklarında pis koku salarlar, yumurtaları ince ve uzun bir sap üzerinde bulunur. Erginde larvada çoğunlukla afitler üzerinde predatördür.

Crysopa perla ; 11 mm.

Crysopa vulgaris ; 11 mm. Her 2 si de yaprak bitlerinin avcısıdır.

Fam. : Myrmeleontidae (Karınca aslanları)

Antenler uzunca tokmak şeklindedir. Bacaklar normal. Kanatlar uzun, dar ve çok damarlı, abdomen uzun silindiriktir. Yumurtalarını kum veya yumuşak toprak içine bırakırlar. Larvalar karınca ve yaprak biti yakalamak üzere kumda huni gibi çukurlar açar ve bu tuzaklara düşen böceklerin vücut sıvılarını emerler. Uzun, kuvvetli, orak gibi ağız parçalarına sahiptirler.

Myrmeleon formicarius : Uzunluğu 18-30 mm. oldukça yaygın bir türdür.

Fam.: Mantispidae

Yapısı peygamber develerine Orthoptera = Mantidae benzeyen bu böceklerde başkalaşım Hypermatabola şeklindedir. Prothoraks fazla uzamış, antenler kısa ve ön ekstremiteler yakalama bacakları ,raptorial şeklindedir. Ergin predatör, larva örümcek yumurta torbaları üzerinde parazitikdir.

Mantis pagana ; 13 mm. larvaları örümceklerin yumurta keselerine girerek yumurta ve yavrularını emerler.

ORDO : COLEOPTERA

Coleopterler boyları 1 mm ile 13 cm. arasında olan büyük renk ve şekil değişiklikleri gösteren büyük bir gruptur. Bilinen böcek türlerinin yüzde kırkı bu takıma bağlıdır. Üst kanatları (elytra; tekil eltron) kalınlaşmış derimsi ve ortada vücut üzerinde bir hat boyunca birleşir veya çok kalın kitinsel yapıdadır. Alt kanatlar ise zar şeklinde olup az damarlı, uçuşa yarar ve dinlenme sırasında diğerinin altında katlı olarak bulunur. Bazı türlerde alt kanatlar gelişmemiştir. Ağız parçaları çiğneyicidir. Mandibleler iyi gelişmiş olup bazılarında baş aşağı doğru uzayarak bir hortum meydana getirmiş ve ağız hortumunun ucuna yerleşmiştir. Başkalaşım holometabol ya da hypermetaboldur. Larva şekilleri değişik tiptedir. Döl sayıları yılda 4 döl ile birkaç yılda 1 döl arasında değişir. Çoğunlukla bitkiler üzerinde beslenirler. Bazıları predatör, bir kısmı ise ölü hayvan üzerinde beslenir. Karada serbest vegetasyon üzerinde yaşayanlar olduğu gibi; odun, yaprak ve meyve içinde galeriler açarak yaşayanlar da vardır. Bir kısmı toprak altında kökler içinde, bir kısmıda depolanmış gıda maddeleri üzerinde bulunurlar.

1. SUBORDO : ADEPHAGA

Antenler iplik şeklindedir. Arka koksalar geriye uzayarak 1. abdominal sterniti ikiye böler. Tarsus sayısı genellikle 5' dir.

1- Fam.: Cicindellidae (Kum böcekleri)

Baş boyun plağı kadar yada daha geniştir. Antenler mandible kaidesi üzerinden ve önden çıkar. Parlak metalik renkli ve desenlidirler. Güneşli açık arazide ve kumluklarda bulunurlar. Mandibleler uzun orak biçimindedir. Bacaklar uzun ve incedir. Uçuşları süratlidir ve hızlı koşarlar. Küçük hayvanlar ve diğer böcekler üzerinde predatördürler. Boyları 1-2 cm. kadardır.

Cicindella campestris ; Madeni renkli, kumlu yerleri sever. Güneşte av gözetirler, vücut uzunluğu 13 mm' dir.

2- Fam.: Carabidae

Geniş bir familyadır. Baş boyun plağından dardır. Vücut koyu renkte ve üstten yassılmış durumdadır. Antenler, fronsun yan kenarlarının altından çıkar. Yani gözler arasından mandible kaidesine yakındır. Bacaklar uzun ve kalındır. Gündüzleri saklanır geceleri avlanmaya çıkarlar. Predatör ve bitki zararlısı.

Calosoma sycophanta ; Tırtılları yediğinden faydalıdır.

Bu familya içersinde önemli bitki zararlısı türler de vardır. Bunlar arasında en tanınmış olanlar:

Carabus spp. ; Tahıl zararlıları

Zabrus spp ; Bitki zararlıları

II- SUBORDO : POLYPHAGA

Tarsus ve anten değişik şekildedir. Arka koksalar geriye doğru uzamış fakat hiçbir zaman 1. abdomen segmentini bölmemiştir.

3- Fam.: Staphylinidae

Elytralar çok kısadır. Arka kanatlar, uçmadığı zamanlarda bunların altında birkaç defa enine katlanır. Mandibleler ince uzun ve keskindir. Predatör oldukları gibi bazı türler ölü hayvan üzerinden beslenirler. Abdomen uzundur. Genel olarak siyah veya koyu kahverenklidirler.

Staphylinus tenebricocus ; Koyu siyah renkli büyük taşlar altında.

4 - Fam.: Histeridae (Kaplumbağa böcekleri)

Antenler dirseklidir. Gübrelerde, ağaç kabukları altında, karınca

yuvalarında yaşarlar. Geniş oval ve parlak renkli Coleopterlerde elytranın uç kısmı düz kesik olup, son 1-2 abdomen segmentini açıkta bırakır.

Hister cadaverinus ; Gübre içinde veya leşler üzerinde.

Playsoma compressum ; Vücut uzunca ve çok yassı. Ağaç kabukları altındadır.

5- Fam - Silphidae (Leş böcekleri)

İri yapılı ve parlak renkli böceklerdir. Çoğu yassı vücutludur. Abdomen 6 segmentli olur. Antenlerinin ucunda 2-5 parçalı bir tokmak bulunur. Çok hareketlidirler. Tehlike anında fena kokan bir sıvı salgılar. Leşlerle beslenirler. Yumurtalarını leşler üzerine bırakırlar. Çıkan larvalar leşi ortadan kaldırır. Birkaçı bitki yer.

Silpha obscura ; Siyah 13-17 mm şeker pancarına zarar verir.

6- Fam.: Cantharidae (Yumuşak böcek)

Vücut ve elitra yumuşak ve uzundur. Tarsus 4 segmentlidir. Pronotum başın üzerindedir; fakat baş üstten ve önden görülebilir.

Cantharis ve Malachius cinsleri tanınmıştır.

7- Fam.: Lampyridae (Ateş böcekleri)

Cantharitlere benzerler. Vücudun yanları düzdür. Elitralar yumuşak ve abdomen üzerinde gevşek olarak durur. Abdomende ışık organları vardır. Pek çoğunda baş, gelişmiş pronotumun altında gizlenmiş durumdadır ve üstten bakıldığında görülmez. Gündüz çiçekler ve küçük bitkilerin üzerinde bulunurlar.

Lampris nervosa ; Akdenizde.

9 - Fam.: Dermestidae

Çok zararlı ve ekonomik önemi olan türler içerir. Oval veya silindir şeklinde vücut üzeri kıl veya pullarla örtülü küçük böceklerdir. Baş thoraksa gömülüdür. Anten kısa ve ucu topuzludur. Kürk, deri ve postları kemirdiklerinden müze örnekleri ve depolanmış maddelere zarar verirler. Zarar, daha çok üzeri uzun tüylerle kaplı larvalar tarafından yapılır.

Dermestes lardarius ; 7-8 mm. evlerde

Anthrenus museorum ; Müze böceği. Et ve peynir dahil depolanmış gıdalarda.

Trogoderma granarium ; Depolanmış hububat zararlısı

10 - Fam.: Ostomidae

Boyları 6-10 mm baş ve pronotumu geniş koyu renkli böceklerdir. Pronotum ile elitra boyun şekilinde incelenerek birleşmiştir.

Tenebrioides mauritanicus ; Larva tahıl tohumları ve tohum içindeki böcekle (Ekin ambar kara böceği, depolanmış nisaştalı maddelere zarar verir).

11- Fam.: Bostrichidae (Kubbeli böcekler)

Boyları 3-12 mm. silindir vücutlu böcekleridir. Baş aşağı doğru meyilli, pronotum altına gizlenmiş durumda ve üsten bakıldığında zor görülür.

Rhizopertha dominiea ; Canlı ağaçlarda oyarak zararlı.

Odunlu maddeleri kemirerek toz haline getirirler. Hububatlarla da beslenirler.

12- Fam.: Anobiidae (Tosvuran böcekleri)

Silindir şeklinde 2,5 - 6.5 mm. boyunda böceklerdir. Baş pronotum altında bulunur. Antenler testere dişli ve topuzlu yapıdadır. Odun veya ağaç kabukları içinde yaşarlar. Alınlarını oduna vurarak ses çıkarırlar. Tehlikeli hallerde ölü şekli alırlar. Bazı türleri ilaç ve tahıl enfekte eder. Larvaları da odun içinde yaşar ve genellikle möbleleri bozarlar.

Anobium striotum (Saat böceği); Evlerde tahta kısımların veya eşyaların içinde saat sesine benzeyen sesler çıkarır. 3-4 mm.

Lasioderma serricorne (Sigara böceği); Depolanmış tütünlerde, müze ve böcek kolleksiyonunda zararlı.

Stegobium paniceum (Ekmek böceği) ; Tahıldan ve undan yapılmış besinlerde zararlıdır.

13- Fam.: Elateridae (Tel kurtları)

Vücut ince, uzun 12-30 mm. yassı olup genellikle paralel kanatlıdır. Antenler testereli olur. Prothorax ve mezothorax segmentleri hareket edebilecek şekilde birbirine eklemlidir. Pronotumun arka köşeleri geriye doğru sivri bir diken şeklindedir. Larvalar silindirik şekilleri, sert vücutları ile ince tele benzediklerinden bu familyaya "tel kurtları" adı verilir. Ergin fitofag, çiçeklerde ve yapraklarda bulunur. Kahverengi ya da siyah böceklerdir. Larva çeşitli bitkilerin gövde ve dallarında, toprak altı kısımlarında galeriler açarak zarar verirler. Galeri kesiti ufak daire biçimindedir, ayrıca diğer böcekleri avlayanlar da vardır.

Melonotus rufipes ; Çürümüş odunların içinde.

Agriotes lineatus ; Larvaları sebze ve ekinlere zarar verir.

14- Fam.: Buprestidae (Süslü böcekler)

Metalik mavi, yeşil, kırmızı renkte veya siyah güzel renkli madeni pırıltılı böceklerdir. Parlaklık özellikle thoraksın ventrali ile abdomenin dorsalinde göze çarpar. Vücutları çok sert olup, pronotum iri, elitra çok sert, kenarları paralel olup geriye doğru sivridir. Larvanın başı ve vücudu yassı, vücut önü geniş olduğundan galeri kesiti ovaldır. .

Larvaları ağaçlarda, bazı türler yaprak altlarında kemirme yoluyla galeriler açarlar. Galerilerin kesiti ovaldir.

Memleketimizde en çok zararı görülen cinsler: Agrilus , Capnodis, Julodis

Agrilus viridis; Kayın süslü böceği

15- Fam.: Silvanidae - Cucujidae

Uzun, yassı ve küçük böceklerdir. Boyları 3 mm' den kısadır. Antenleri topuzludur.

Bazıları ağaç kabuklarında, diğerleri depolanmış dane ve unlu maddelerle beslenirler. En tanınmış tür:

Oryzaephilus surinamensis- (dişli bit) özellikle pirinç

16- Fam .: Coccinellidae (Gelin böcekleri)

Ufak 3-10 mm boyda, yarımküre şeklinde ve parlak renkli böceklerdir. Antenler 11 segmentli olup topuz şeklinde sonlanır. Ergin ve larva her ikisi de predatördür. Larvaları dikenlidir. Yaprak bitleri ve kabuklu bitlerin avcısıdır. Bitki zararlısı olanlar da vardır. Grup halinde ergin dönemde kışlarlar.

Epilachna genusu diğer böceklerin paraziti

E. chrysomelina - (Karpuz yaprak böceği)

Rodolia cardinalis - Diğer böceklerde avcı, biyolojik mücadelede önemli.

17- Fam.: Tenebrionidae (Esmer böcekler)

Koyu renkli böcekler olup, karanlık yerlerde ağaç kabukları altında yaşarlar. Başın yan kenarları çıkıntı yaparak antenlerin diplerini örter. Anten 11 segmentli ve gözler genellikle hilal şeklindedir. Bazı türler depolanmış gıda maddelerinde zararlıdır.

Tenebrio molitor (Un böceği); Ev, değirmenlerde.

Blaps ; Evlerde, kara fatma denir.

Tribolium spp. Tahıllarda, depo zaralıları.

18- Fam.: Cerambycidae (Teke böcekleri)

Büyük ve bazıları çok güzel renkli böceklerdir. Fitofagdırlar. Antenleri vücudun yarısından bazen de tümünden uzun olur. Yaprak ve yumuşak ağaç kabuklarını yerler. Larvalar ağaç gövdelerinde daire kesitli galeriler açarak ağaçların kurumasına sebep olur. Galeriler genişçe yuvarlak kesitli (Buprestid'lerinki oval Elateridlerin küçük yuvarlak kesitli) larva yuvarlak başlı uzun, silindirik beyazımsı ve bacaksız. Larva gelişmesi 2-3 yıl sürer. Baş pronotum kadar geniş.

Cerambyx dux - Talaş kurdu. Meyva ağaçlarında

Oberea linearis - Fındık ağaçlarında

19- Fam.: Chrysomelidae (Yaprak Böcekleri)

Takımın en geniş familyalarından. Vücutları Coccinellidlerdeki gibi tıknaz ve kubbeli ya da Cerambycidae’ye benzer biçimlidir. Antenler nispeten kısa olup vücut boyunun yarısını geçmez. Cerambicid'lerden farklı olarak nadiren vücut yarı boyunu aşar. Yapraklar üzerinde yaşar ve onlarla beslenirler. Larvalar ise yaprak üzerinde, doku içerisinde kökte veya gövdede galeriler açarak beslenirler.

Agelastica alni ; Fındıkta

Leptinotarsa decimlineata ; Patates ve patlıcanlarda, patates böceği.

Bromius obscurus ; Asmada zararlı.

19- Fam.: Bruchidae (Tohum böcekleri)

5 mm, ufak böceklerdir. Elitra abdomen ucunu kapatmaz. Elitra ve vücut genellikle pullarla örtülüdür. Vücudun ön kısmı arkasından daha dardır. Başta hortum uzantısı var. Larvalar beyazımsı sarı ve kıvrık durumdadır. Bacak gelişmemiştir. Baklagil tohumunda gelişir ve zararlı olur. Erginleri de aynı bitki üzerinde çiçek tozlarını yer.

Bruchus pisorum ; bezelyede

Bruchus lentis ; mercimekte

Acanthoscelides obtectus ; fasulyede.

20- Fam.: Scarabaeidae (Manaslar)

Çok geniş familyalardan biri, büyük, genellikle konvex ve güzel böceklerdir. Antenler yelpaze gibi 8-10 segmentli. Tarsus 5 segmentlidir. Bir kısmı bitki; diğerleri gübre ve hayvan leşleri üzerinde yaşadıklarından iki gruba ayrılırlar: Larvalar bitki köklerinde özsuyu ve çürümüş odunla beslenirler. Birçok üst familyaya ayrılırlar.

Melolontha spp. ; larva ve ergin çok zararlı (Manas)

Polyphylla fullo (Manas) Tahıl zararlısı.

Anisoplia spp. (Bambul) Tahıl zararlısı

Cetonia spp.

Popillia japonica - çayır-fundalık ve meyve ağaçları.

21- Fam.: Curculionidae - Hortumlu böcekler

Anten dirsekli ve ucu topuzludur. Baş hortum şeklinde uzamıştır. Ağız bu hortumun ucundadır ve az çok gizlenmiş durumdadır. Sadece mandibleler görülür. Bitki ile beslenirler. Bitkilerin çeşitli kısımları üzerinde yaşar ve çok zararlıdırlar. Yaş ve kabuklu meyvelerde bitki dokusu içinde derin delikler açarlar. Dişiler yumurta koyarken de delik açar ve larva meyve içinde gelişerek zarar verir.

Balaninus nucum - Fındık kurdu

Anthonomus spp. - Fındık kurdu, meyve ağaçları, pamuk

Hypera postica - Yoncada

Calandra granarius - Buğday biti, depolanmış pirinçte.

Rhynchites spp. ; Güllerde, meyve hortumlu böcekleri

Otiorhynchus ; Bağlarda (Bağ maymuncuğu)

16. ORDO : DIPTERA (İki Kanatlılar)

Yalnız birinci çift kanatları vardır. İkinci çift, halter adını alan ufak bir yapı şeklindedir. Kanatsız türleri de vardır. Genelde ince yapılı yumuşak vücutludurlar. Anten ya ip gibi uzun, çok segmentli veya üç parçalı, son parçasında arista denen dokunma kılı taşır. Ağız parçaları yalayıcı-emici veya sokucu-emici tiptedir. İki büyük petek göz ve üç nokta göze sahiptirler. Holometaboldürler. Larva bacaksızdır. Türlerin çoğunun ekonomik önemi vardır. Bitki zararlısı türler vardır, hayvan ve insan sağlığı için önemli, mekanik ve biyolojik vektörlerin birçoğu bu takım içersindedir.

SUBORDO - NEMATOCERA (Uzun Antenli)

Anten bazali iki parçalı, geri kalanı çok segmentlidir (6-40). Pupa mumya tipidir.

Fam.: Tipulidae (Bostan Sinekleri)

Culicidae‘ye yani sivrisineklere çok benzerler, yalnız onlardan daha büyüktürler. Bacak ince ve uzundur. Su kenarlarında, nemli yerlerde bulunurlar. Larva bitkisel çürüklerle beslenir.

Tipula spp. ; Çayır ve ormanlarda görülür.

Fam.: Culicidae (Sivrisinekler)

Uzun, ince vücutlu, dar kanatlı böceklerdir. Larva ve yumurta aquatiktir. Bataklık ve sucul yerlerde bulunur. Ağız sokucu-emici (6 iğne) tiptedir. Erkeklerin palpusları uzun, anten plumozdur. Kanat damarları pulludur. Dişilerde de antenler tüylüdür. Yalnız dişiler kan emer. Sıtma ve birçok hastalığın vektörüdürler. Erkekte anten daha uzun ve daha tüylüdür.

Culex pipiens ; Ev sivrisinekleri. Dişi suda yüzen yaprak vs' ye sıralı biçimde 200-300 yumurta bırakır. Larva solungaç boruları ile su yüzüne asılı durur.

Culex türleri, flarial kurtların taşıyıcısıdır.

Anopheles spp ..; Sıtma sivrisinekleri.

Anopheles maculipennis ; Plasmodiumu insana geçirir. Larva su yüzeyine yatay durur. Solunum boruları yoktur. Solunum plakaları ile oksijen alırlar. (Aedes ve Culex cinslerinin solunum boruları olduğu için su yüzeyine dik dururlar.)

Aedes aegypti ; Tropik ve subtropikte sarı humma ve yellow fever taşıyıcısıdır.

Culex ve Aedes erginleri bulunduğu düzleme paralel, hortum aşağı eğik, Anopheles düzleme açılı, hortum vücuda paralel tutulur.

Fam.: Phlebotamidae (Tatarcıklar)

1.5 - 3.5 mm boyundadırlar. Vücut ve kanatlar sık kıllıdır. Mezonotum çok büyük, kambur gibidir. Kanatta 6 tane paralel damar bulunur ve tüylü sineklerdir. Dişi kanla, erkek bitki özsuyu ile beslenir. Güneş batımından doğuşuna 1- 2 saat faaldirler. Tropik ve subtropiklerde bulunurlar. Kala- azar, Yıl çıbanı etkenlerini taşırlar.

Phlebotomus perniosus ; Kala - azar.

Phlebotomus papataci ; Yıl çıbanı. Tatarcık ateşinin biyovektörü.

Fam.: Simulidae (Kambur Sinekler)

Küçük, kalın bacaklı, kanatları geniştir. Erkekler, dişilerden farklı renklerdedir. Dişiler, insan, sığır, koyun ve attan kan emer. Afrika ve Meksika'da büyük beladır. Flarial kurtları taşır. Bunlarda larvalar hayvan ve insanın göz, kulak, burun ve ağzından girip kan emip, doku şişmesi ve ölüme neden olurlar. İnsandan kan emerken akıttıkları zehirler öldürücü olabilir.

Similium spp.

Fam.: Chironomidae

Vücut küçük ince yapılı emme hortumu yok. Sivrisinek görüntülü. Erkeklerde antenler demet şeklinde tüylü. Genellikle havada büyük sürüler halinde uçarlar. Sokucu tipte değildirler. Aquatik larvaları durgun akan sularda bulunur. Az bir kısım çürüyen materyalde nemli yaprak altında bulunurlar.

Chironomus spp. ; Su kenarlarında bulunur. Larvalar, kanlarında hemoglobin olduğundan kırmızı renklidir. Balıklar için besin kaynağıdırlar.

SUBORDO - BRACHYCERA (Kısa Antenli Sinekler)

Antenler kısa ve genellikle 3 segmentten meydana gelmiştir. Sonuncu segment iri olup üzerinde bir kıl (Arista) ya da uzantı (Stylus) bulunur. Genellikle nokta gözler vardır.

Fam.: Tabanidae (At sinekleri)

Geniş başlı, büyük ve kaba yapılı sineklerdir. Kanatları kuvvetlidir ve çok iyi uçarlar. Gözler büyük ve genellikle bantlı olur. Nemli yerleri severler. Hortum kalın ve etlidir. Bir dişi ortalama 400-500 yumurta bırakır ve larvaları suda veya rutubetli yerlerde bulunur, böcek larvalarını yerler. Erkekler polen ya da nektar ile beslenir. Dişiler kan emer, sık sık hayvanlar ve hatta insanlara saldırırlar. İki cinsiyet birbirinden göz farkı ile ayırd edilir. Gözler erkeklerde birbirine çok yakın, dişide uzaktır. Hayvan ve insanda hastalık taşıyıcısıdırlar. Aç kalınca birbirine saldırır. Hortuma bulaşan kanla insan ve evcil hayvanlarda şarbon, brucella, tularemi, at vebası bulaştırır.

Tabanus bovinus (Sığır sineği); 18-20 mm. At ve sığırlarda göz ve kulaklarına saldırırlar.

Chrysops spp . ; Türleri insan ve büyük evcil hayvanlara saldırırlar. Afrika' da Tularemia, Trypanosomaların vektörü ve Anthrax hastalığı taşıyıcısıdır. Flarial kurtlar da Tabanidlerle taşınır.

Fam.: Syriphidae

İlk bakışta arıyı andıran bu sinekler orta boyda ve canlı renklidirler. Gözler ve baş bazılarında thorakstan daha geniştir. Kanatlarda media ile radius arasında boyuna uzanan bir kıvrım yer alır. Abdomende açık renkli enine şeritler bulunur. Süratli uçar. Polen ve çiçek balı ile geçinirler.

Larvaları alaca kahverengi veya kirli yeşildir. Genellikle yapraklar üzerinde veya çürük odunlarda yaşar. Yaprak biti ve koşnillerle beslenirler. Yaprak bitleri ile beslenen bir larva gelişmesi süresince (7-15) gün aşağı yukarı 400 yaprak bitini yok eder.

Eumerus cinsine bağlı türler zararlı, Syrphus cinsine bağlı türler avcıdır.

Fam.: Asilidae (Yırtıcı sinekler)

Baş geniş ve kısadır. Başın tepesi gözlerin arası çukur, gözler fırlaktır. Bacakları uzun kuvvetli ve çok tüylüdür. Predatör sinekler, böcekleri havada yakalayıp vücut sıvılarını emerler. (Çekirge, yusufcuk, yaban arısı) ve diğer sinekleri avlarlar. Yakalandığında acı vererek ısırırlar. Larvaları toprakta yaşar. Bir kısmı arılara benzer.

Asilus (Pomponerus) erax

Fam.: Chloropidae (Ekin sinekleri)

Ufak yapılı sineklerdir. Kanatları pek geniş değildir. Larvaları uzundur. (Çoğu bitkiler) özellikle ekinlerde büyük zarar yaparlar.

Oscinella frit. Ekinlerde

Fam.: Tephritidae (Meyve sinekleri)

Çoğu küçük ve güzel renkli sineklerdir. Kanatları üzerinde şerit veya lekelerin bulunuşu ile tanınırlar. Vücut üzerinde de lekeler bulunur. Yumurta koyma borusu uzundur. Bazı türlerde vücut boyu kadar olabilir. Vegetasyon üzerinde bulunurlar.

Larva kısa boylu ve kalın derilidir. Mandibulaları kuvvetlidir. Çoğunluk meyva içerisinde yaşar, tünel açarak zarar yaparlar. Ayrıca yaprak dokusu içerisinde de yaşar ve zarar yaparlar. Yaprak dokusu içerisinde yaşayanlar olduğu gibi çiçek içerisinde beslenenler ve bitkilerin gövde veya kökünde ur meydana getirenler de vardır.

Ceratitis capitata (Akdeniz meyve sineği), Yumuşak çekirdekli meyveler, elma vs.

Dacus oleae (zeytin sineği)

Rhagoletis cerasi (Kiraz sineği)

Myiopardalis pardalina (Kavun sineği)

Fam.: Agromyzidae (Yaprak oyucu sinekler)

Çok ufak 2-4 mm. ve geniş kanatlı sineklerdir. Renk siyah ya da sarımsıdır. Larvaları silindir şeklinde ve arka kısımları küttür. Yaprak dokusu içerisinde tünel açarak beslenirler.

Agromyza ve Phytomyza çeşitli bitkilere zarar verirler.

Fam.: Drosophilidae (Sirke sinekleri)

Boyları 1-5 mm. olabilen küçük sineklerdir. Sirke veya çürük meyva gibi ekşi kokuların bulunduğu yerlerde toplanırlar. Larvaları çürümekte olan bitkisel maddeler ve çöp çukurlarında yaşar.

Drosophila ; Kısa hayat dönemi kolayca üretilebilmesi ve iri kromozomları nedeni ile çeşitli türleri genetik çalışmalarında kullanılır.

Fam.: Muscidae (Karasinek, ev sinekleri)

Vücutları bol kıllıdır. Bazıları kan emer, insan ve hayvanlarda önemli hastalıkları bulaştırırlar.

Musca domestica (Ev sineği); kül renginde toraksta siyah renkli 4 boyuna şerit bulunur. Dizanteri, kolera, anthrax, konjüktivit formları ve tifo bulaştırır ve Oxyuris sp. yumurtalarını geçirir.

Muscina stabulans (ahır sineği)

Dynellia cadaverina (Leş sineği)

Stomoxys calcitrans (baldır sineği) Uzunluğu 6 mm. Görünüş ev sineğine benzer. Duvarda başı yukarı doğru, ev sineği baş aşağı durur. Hem erkek hem dişi insan ve evcil hayvandan kan emer. Larvaları gübrelerde yaşar.

Glossina (Çeçe sineği) spp.

Glossina morsitans -Nagana hastalığını geçirir

Glossina palpalis ; uyku hastalığını taşır-Orta Afrika’da.

Fam.: Sarcophagidae (Et Sinekleri)

Calliphoridlere benzerler ve yaşamları da aynıdır. Ergin dişi canlı doğurur, yine larvalar hayvan derisi üzerine bırakılır ve leşle beslenir. Bir kısmı parazittir. memelilerde (insanda) parazittir.

Fam.: Anthomyiidae (Sebze sinekleri)

Muscidae familyasına yani karasineklere çok benzerler. Tek farkı kanatlarda R-5 hücresinin açık olmasıdır ve yapı olarak daha ufaktırlar. Birçoğunun larvası bitki ile beslenir diğerleri ölü hayvan artığı, bir diğer kısmı parazittir.

Pegomyia (Pancar sineği)

Phorbia brassicae (Lahana sineği)

Phorbia platura (Kabak sineği)

Fam.: Tachinidae (Asalak sinekler)

Bir kısmı sineklere diğerleri de arılara benzerler. Çok geniş bir familyadır. Erginlerin vücudu üzerinde çok sayıda kıl bulunur. Bütün türlerin larvaları diğer böceklerde asalaktır (Lepidoptera, Hemiptera, Orthoptera). Yumurtalarını konukçu üzerine depo ederler ve çıkan larva konukçuyu delerek içeri girer ve yer. Diğer bir kısmı da yumurtayı araziye bırakır ve çıkan larva öylece gelişir.

Tachina larvaları kelebek tırtıl ve pupalarında parazitoittir.

Dexia spp. Theresia spp.

Fam.: Calliphoridae

Büyüklükleri karasinek kadar veya daha iri olurlar. Parlak renkli (madensel) renkleri ile kolaylıkla tanınabilirler.

Yumurtalar ölü hayvan üzerine konur. Larvaları leş, pislik, ve çöp içersinde yaşar. Hastalık taşıyıcısıdırlar. Lucilia ve Phormia tanınan cinsler.

Fam.: Hypodermatidae (Büvelekler)

Bir önceki familyaya çok benzer. Hayvanların sindirim organını delip deri altına girerek orada yerleşir.

Hypoderma bovis - Sığırlarda parazit

Hypoderma lineatum - Sığırlarda gelişme sonunda deriyi delip çıkarlar.

Fam.: Oestridae

İri yapılı ve biraz arılara benzerler. Larva parazittir. Erginde hortum yok, kan ememezler. Larvaları büyük ve küçükbaş hayvanlarda asalaktır.

Oestrus ovis -Koyunların genzinde (Vivipar larva hayvanın burun deliklerinden girer)

Fam.: Gastrophilidae

Genel görünüşü ile bal arısına benzerler. Yumurtalarını hayvanın ayak veya omuzuna koyar. Atlar için tehlikeli olup larva sindirim sisteminde çeşitli kısımlarda yaşarlar. Pupa olmaya hazır olduklarında sindirim sistemini terk ederek toprakta pup olurlar.

Gasterophilus intestinalis (Midede)

Gasterophilus nasalis (12 parmak bağırsağında)

ORDO: SIPHENOPTERA

Boy maksimum 5 mm' dir. Sekonder olarak kanatsızdırlar. Vücut lateral olarak büyük ölçüde basıktır. Baş, thoraxa çok geniş yüzeyle bağlanır. Başın arka kenarı ile thorax segmentinde, dikenden meydana gelen diken tarak sıraları yani ctenidiumlar yer alır. Anten kısa 3 parçalı; başta küçük bir çukurda saklıdır. Petek gözler genelde yok. Bazılarında iki nokta göz vardır. Ağız parçaları 3 iğneli delici - emicidir. Thorax segmentleri hareketlidir. Bacaklar çok uzun ve coxa büyük ölçüde gelişmiştir. Her iki cinsiyet de kan emer. Hastalık vektörüdür. Holometaboldür. Larva beyazımsı, ayaksız, seyrek tüylüdür. Vücut sonunda bir çift çengel taşır Bu gruptan;

Fam-Pulicidae

Pulex irritans; İnsan piresi, plag taşıyıcıdır. İnsan ve hayvandan kan emer. Ve bazı etkenleri taşımaları nedeniyle önemlidir. Erkek 2-2,5, dişi 4 mm boyutundadır. İnsan dışında köpek ve kediden de kan emer. Bir dişi 20 yumurta bırakır. Yumurtadan 6-12 ayaksız larva çıkar.

11 gün-koza örer

11-20 gün ergin pire

Ctenocephalides canis (köpek piresi) ; kızılkahve rengindedir.

Ctenocephalides felis (kedi piresi)

Cerotophyllus avium (kuş piresi) - İnsan

Cerotophyllus fasciatus Fare ve sıçan, Trypanasoma, veba vektörü.

Xeaophylla cheopis ; Sıçandan kan emer. Veba taşır (Pasteurella pestis ). Tifus de taşır.

ORDO: HYMENOPTERA (Zarkanatlılar, Arılar)

Başı kısa, geniş ve serbest genelde, thoraxa ince boyun gibi incelerek bağlanır. Başta 2 petek, 3 nokta göz bulunur. Anten iplik gibi, dirsekli, topuzlu ya da taraklıdır. Ağız çiğneyici veya yalayıcı-emici tiptedir. Kanat iki çift, zar gibi şeffaf, az damarlı. Arka kanat ön kanada benzer, daha küçük. Arka kanat ön kenarında bulunan bir sıra çengel biçimli kıl yani retinaculum ile ön kanadın alt kenarına bağlanır. Ekstremiteler yürüme bacağı şeklinde. Tibialar mahmuzlu, tarsuslar 5 segmentli ve 2 çengelli, mahmuzlar baş, göz ve antenleri temizler. Abdomen ya bütün genişliği ile thoraxa bağlanır (Symphyta alttakımı) ya da çoğunda pupa teşekkül ederken 1. ve 2. abdomen segmenti arasında bir boğum oluşur (Apocrita alttakımı). Yani abdomen dar bir belle thoraxtan ayrılıyormuş gibidir ve ovipozitör çok iyi gelişmiştir. Yüksek organizasyonlu, evrimli gruplarda ovipozitör sokucu iğne şeklindedir. Holometabol böceklerdir. Bir kısım larva tırtıl şeklinde, kelebek larvasına benzer ancak bu grupta 5 çiftten fazla proleg oluşu (larva) ve kelebek larvası ayakları altındaki krochet denen diken sıralarının Hymenoptera‘da olmayışı ile ayrılırlar. Symphytada larva genellikle serbest yaşar, yaprakla beslenir, proleg gelişmiştir. Apocrita'da larva ayaksız (parazit) Avcılıkla, çiçeklerle veya polenle beslenir. 86 000 türe sahip Hymenoptera takımı thoraxın abdomene bağlanışına göre 2 alt takıma ayrılır.

1. SUBORDO : SYMHPYTA (Thorax abdomene genişliğince bağlanır)

Bitkilerin dış yaprağını yerler. Ovipozitor gelişmiştir. Yumurta bitki dokusu içine konur.

Fam.: Cimbicidae

İri vücutlu. Anten topuzlu. Larva ağaç yaprağı yer.

Cimbex quadrimaculata ; Badem arısı

Fam.: Pomphilidae

Ağ ve yaprak arıları 15 mm’den küçük. Yaprakta ağ ören ya da yaprak büken arılar olarak tanınır.

Neurotema floviveutris ; Armut, elma ağaçlarının yapraklarını büker ve yer.

Fam.: Tentredinidae (testereli arılar)

Abdomen geniş ve kısa. Dişi de testereli bir yumurta dikeni mevcut. Parlak renkli 20 mm den küçük ve larvaları meyveleri oyarak beslenir.

Hoplocompa spp.; Meyve testereli arıları; Elma, armut, erik.

Fam.: Cephidae

Saparıları, ince uzun. 10 mm boyda,

Cephus pigmeus ; Ekin sap arısı. Dişi yumurtalarını buğdaygillerde sap ve dallara koyar, larva burada gelişir, bitkide dane oluşumu engellenir.

2. SUBORDO : APOCRITA

Abdomenin thoraxa ince bir sapla bağlanmasıyla diğer alttakımdan ayrılır. Bu durumda thorax 4 segmentli gibi görülür. İlk abdomen segmenti thoraxa bağlanmış, gerisi sap gibi uzamıştır. Ovipozitor bazılarında çok gelişmiş ve sokucu iğne şeklini almıştır. Larvalar genelde ayaksız kurt şeklinde, çoğu bitki ile beslenir, diğerleri asalak veya avcıdır. Erginleri çoğunlukla çiçekte beslenir, az kısım diğer böceklerde asalaktır. Bazı grupları, sosyal yaşayanları kapsar.

Fam.: Ichneumonidae (asalak arılar)

Erginlerin yapısı, rengi, büyüklükleri çok değişiktir. Abdomen uzun, 2. ve 3. segmentleri birbirine hareketli biçimde bağlı. Ovipozitor çok uzun hatta bazen böceğin vücudundan da uzundur. Yumurtalarını diğer böceklerin larva yada pupa hatta yumurtalarının içine bırakır. Yumurtadan çıkan larva diğer böcek gruplarında ve örümceklerde parazittir.

Ichneumon spp.; Larvaları, kelebek larva ve pupasında parazittir.

Aphioltes manifestaton; Coleoptera pupalarında asalaktır. 24-30 mm boyda.

Fam.: Braconidae

Antenleri kıl şeklinde ve uzundur. Ichneumonidlere benzerler ancak ön kanattaki damarları azalmıştır, yine Ichneumonid'lerden farklı olarak 2 ve 3. abdomen segmentleri hareketli değil. Larvaları diğer böceklerin larva ve pupasında parazittir.

Bracon spp. ; Larvaları, Coleopter ve kelebek larvasında parazit.

Üstfam.: Chalcidoidea

Küçük, yeşil madeni renkli. Anten kısa ve dirsekli. Ön kanatlarda kenar lekesi yok. Larvaları diğer böceklerin larva, pupa, yumurtasında parazittir. Diğer bazı grupları, tohum veya bitki saplarında zararlıdır. Kanatda damarlanma körelmiş, çok az veya yok.

Torymus spp.; Larvaları gülde zararlı.

Fam.: Formicidae (Karıncalar)

Anten dirsekli, pronotum çok büyük. Abdomenin 1. ve 2. segmenti dik duran pul şeklinde zehir bezlerinin salgı yerlerini içerir, buradan karınca asidi salgılanır. Boyları 2-18 mm. Kutup bölgesi dahil kosmopolit bir familyadır. Tür sayısı 3500. Bu gruba özgü sosyal yaşam sözkonusudur. Koloni fert sayısı birkaç bireyden binlerce bireye kadar değişir. Bir karınca cemiyetinde erkek, dişi ve işçi (kanatsız) olmak üzere 3 tip fert bulunur.

Formica rufa

Fam.: Apidae

Vücut çok kalın. Pronotum yanlara dönerken kanat dibine ulaşmaz. Arka bacakta tibio-tarsus geniş. Birinci tarsus segmentinin iç tarafı fırça tüylüdür. Arka bacaktaki ve karın tarafındaki tüyler polen toplamaya yarar. Çoğunlukla soliter bir kısmı cemiyet halinde yaşar. Bunlar erkek, dişi ve işçi bireylerdir. Kuluçka odalarını deri bezlerinden salınan balmumuyla yaparlar. Kurulmuş cemiyet bir senelik veya devamlıdır. Bu grup soliterler ve sosyaller olarak ayrılır.

Andrena spp. (soliter)

Bombus spp. (sosyal) bombus arıları. Yuva toprak kovuklarında. Larva polen ve balla beslenir. Tozlaşma olayı için en önemli gruplardandır.

Apis spp. (Balarısı), A. mellifera ; Erkeklerin abdomeni kısa ve geniş, petek göz büyüktür. Kraliçe abdomeni dar ve uzun; işçiler çok küçük ve ince, arka fibia dış tarafı kıllarla çevrili bir çukur sepet içerir.

ORDO : LEPIDOPTERA

Vücutta bulunan pulların oluşturduğu güzel renk desenleriyle dikkat çekip tür zenginliği açısından Coleoptera' dan sonra 2. en geniş takımdır. Küçük ve çok hareketli olan başta, yarım küre şeklinde petek göz ve 2 nokta göz vardır. Antenler çok değişik olup kıl, iplik, testere, tarak, tokmak tipleri görülür. Ağız yalnızca polenle beslenen Micropterygidae grubunda çiğneyici, diğerlerinde emicidir. Kanatlar geniş membran, az damarlı kiremit gibi birbirini kısmen örten mikroskobik pullarla kaplı olup kanat damarlanması familya ayrımında kullanılır. Pullar yassılmış tüylerdir. Genelde ön kanat arka kanattan büyüktür. Bu takımı bir kısım taksonomist JUGATAE ve FRENATAE alt takımlarına ayırır. Bazıları ise RHAPALOCERA ve HETEROCERA olarak ayırır. Rhapolocera kelebekleri içerip, bu grupta anten topuzlu, iki kanadı birbirine tutturan kıllar (frenulum) yoktur.

Fam.: Tineidae (Güveler)

Kanat dar, kenarını saçak oluşturan tüyler çevreler. Kumaş ve depolanmış tahılda zararlıdırlar.

Tinea granella ; Ekin ambar güvesi

Tineola bisselliella ; Elbise güvesi

Fam.: Psychidae

Emme hortumu körelmiş. Dişi kanatsız, ayaksız, erkek daha küçük (cinsel dimorfizm), daha koyu rekte, daha tıknaz. Larvalar yaprakları kese şeklinde bağlayıp evcik yaparak pupa dönemini geçirir. Bazı türler diğer böceklerde parazittir.

Fam.: Tortricidae (Yaprak bükenler)

Ön kanat uzun ve uçta kesik. Kenarlarda kısa saçaklı. Tırtıllar ağ telleriyle sardıkları yaprakların içinde, meyvelerde, sap ve köklerde meyve ağaçlarının herbir aksamında zararlı olur.

Tortrix viridana ; Meyve ağaçlarında, meşe ağaçlarının yapraklarını kıvırır.

Archips coccocia; Meyve ağaçlarında zararlıdır.

Fam.: Olethreutidae

Meyve içi kurtları, Tortricidlere çok benzer, larva meyve içinde yaşar. Ufak, gri veya sarı renkli kelebeklerdir. Kanatların üzerinde şerit veya benekler görülür. Meyva dökümüne neden oldukları gibi sürgün ve yaprakları da yerler.

Carpocapsa pomonella ; Elma ve armutta yumurtadan çıkan larva meyveyi oyup çekirdeğe dek gelip beslenir.

Grapholita furebrane ; Erik ve diğer sertçekirdeklilerde zararlıdır.

Fam. Yponomeutidae

Yponomenta malinellus ; Gümüşi, gri-beyaz renkli küçük kelebeklerdir. Kanatlarda ufak siyah benekler yer alır. Elmaya zarar verir.

Fam.: Cossidae

Kalın büyük kelebeklerdir. Tırtıllar büyük bitkilerin, özellikle ağaçların gövdesi içine girip odun kısmını oyar.

Cossus cossus ; Bu grubun en büyük örneğidir. Kanat açıklığı 8,5 cm. Söğüt, kavak ve bazen meyva ağaçlarında zararlıdır.

Zenzera pyrina ; Elma, armut, ıhlamur ağaçlarında zararlıdır.

Fam.: Pyralidae

Çok geniş bir grup, alt familyalar halinde incelenir. Üst kanat uzun, üçgen şeklinde. Arka kanadın uçları daha yuvarlaktır. Kanatlar dinlenirken çatı gibi tutulur. Bu familya' ya özgü olarak labial palpus uzun ve çıkıntılıdır. Tırtıllar bitki ve kuru yiyecekler içinde beslenir, ağ telleriyle bitkiyi sarıp tüneller açar.

Galleria mellonella ; Tırtıllar kovanda balmumu yer

Ephestia kuhniella ; Un güvesi, depolanmış tahılda.

Fam.: Arctidae (Çadır tırtılları)

Genelde büyükçe boyuttadır. Çoğunun kanat ve vücudunda canlı renkli leke ve şeritler bulunur. Larva yeşilimsi açık çok sık kıllarla örtülüdür. Ağaçlarda ağ oluşturup özellikle yaprak ve sürgünde zararlıdır.

Arctia villica ; Ağaçlarda zararlıdır.

Fam.: Geometridae (Mühendis tırtıllar)

Sekiz alt familyaya ayrılır. Çok zengin, çok güzel kelebeklerdir. Kanatları geniş, açık renklidir; ocel yoktur. Cinsel dimorfizm gösteren bu grupta dişi kısa kanatlı veya kanatsız, erkek de anten çift taraklıdır. Gece faaldirler. Bazı türlerde larva ince dal parçasına benzer, bu grup meyva ağaçlarının yapraklarında zararlıdır.

Erannis spp. Biston spp. Boarmia spp.

Fam: Noctuidae (Bozkurtlar, Toprak kurtları)

En geniş familyadır. Gece ışığa gelirler. Çoğunlukla orta boyda, esmer gri, üst kanatta teşhiste faydalanılan açık renk desenler mevcut. Tırtıl az kıllı, çıplak donuk renkli. Yapraklarla beslenirler. Diğer bazıları oyucudur. Bazısı da meyvelerle beslenir. Çeşitli bitkilerde çok zararlı, önemli tahıl zararlısıdır.

Spodoptera exiqua ; Çizgili pamuk tırtılı

Heliothis armigera : Yeşil kurt ; pamuk zararlısı

Heliothis zea ; Polifag, mısır, pamuk, tütün de zararlı.

Agrotis spp. ; Birçok kültür bitkisinde zararlıdır.

Fam. Bombycidae (ipek böcekleri)

Vücut kaba yapılı. Ergin beyazımsı krem renginde. Ön kanatlarda esmer çizgiler yer almış. Ergin beslenmeyip çok yavaş uçabilir. Dişiler 200-300 yumurta bırakır. Larva, dut yaprağı ile beslenir. Uzunluğu 350 m. olabilen bir tek ipek telden ördüğü koza içinde pupalaşır. İpek bu kozanın işlemesiyle elde edilir.

Bombix mori (İpek böceği)

Fam.: Saturnidae (Tavus kelebekleri)

Kalın vücutlu ve tüylüdürler. Gece faaldirler. Kanatları büyük, açıklığı 25 cm'i geçer. Kanatların üzerindeki iri göz lekeleriyle tavus kelebeği adını alır. Anten 2 çift taraklı olup dişi'de daha da tüylüdür, tavuk tüyü gibi. Ergin beslenmez, hortum körelmiş. Tırtıllar çok iridir.

Malacosoma neustria ; Ağaçlarda zararlıdır.

Fam.: Papillionidae (Kuyruklu kelebekler)

Orta-iri boyda. Genelde arka kanadın geri kenarı kuyruk şeklinde bir uzantının (Ml damarı) bulunmasıyla tanınırlar. Tırtıllarında özel koku yayan organlar vardır. Genelde ağaç yapraklarını yer.

Papillo machaon ; 6.5-8 cm.

Papillo podelirius ; Sert çekirdekli meyve ağacında yaprakları yer.

Fam.: Pieridae (Beyaz Kelebekler)

Beyaz, kükürt renkli. Siyah noktalı, orta büyüklükte, ince yapılı kelebekler. Abdomenleri ince uzundur. Kültür bitkisi, bahçe bitkilerinde bulunurlar. Larva yeşil bitkiyi yer.

Pieris brassica Lahana kelebekleri. 6 cm genişliğindedirler.

Pieris rapae Küçük lahana kelebekleri

Fam: Nymphalidae (Alaca kelebekler)

Bu grup birinci çift bacakların dumura uğramasıyla tanınır. Kanat kenarları tırtıllı, renkler alacalıdır.

Vanessa spp.