ELEKTRONİK BİLGİ HİZMETLERİ
Elektronik bilgi hizmetlerinin ortaya çıkması bilgi üreticileri açısından yeni referans hizmeti modelleri, yeni belge sağlama modelleri, yeni kullanıcı ve personel eğitimi gibi yeni talepler yarattı. Bilgi üreticilerinin, aracıların ve son kullanıcıların hak ve sorumlulukları yeniden gözden geçirildi (http://www.ala.org/alaorg/oif/accesstoelectronic.pdf). Daha önce yüz yüze ya da basılı kaynakları kullanarak verilen hizmetler çevrimiçi hale geldi (elektronik referans ve elektronik belge sağlama hizmetleri gibi). Bu gelişmeler elektronik bilgi hizmetlerinin sunulmasında yapay zeka ve doğal dille işleme çalışmalarına yeni bir ilgi doğmasına yol açtı.
Elektronik referans hizmetleri
CNN.com'da yapılan bir oylamada "Kütüphane tarafından
desteklenen bir referans web sitesi mi kullanırsınız yoksa alışılmış
kaynaklara mı başvurursunuz?" sorusuna oy verenlerin %90'ı kütüphane
web sitesini yeğleyeceklerini belirtmişler. Bu oylama sonucunu genelleştirmek
pek doğru olmayabilir. Ancak sonuç, kullanıcıların kütüphane tarafından
web aracılığıyla sunulan referans hizmetlerine güvendiklerinin bir göstergesi
olarak yorumlanabilir. (Kaynak: Diane Kresh, "Digital
Reference: Making It Work For You"
Haziran 2002'de ALA Genel Kurulu'nda yapılan sunuş. Sunuş slaytları için
bkz. http://lcweb.loc.gov/rr/digiref/source/DKALABooth.ppt)
Google'daki referans servisiyle Cornell Üniversitesi referans kütüphanecilerinin performanslarının karşılaştırıldığı D-Lib Magazine'de yayımlanan makale ilginç olabilir bkz. A.R. Kenney et al. Google meets eBay: What academic librarians can learn from alternative information providers. D-Lib Magazine June 2003. http://www.dlib.org/dlib/june03/kenney/06kenney.html)
Bir tanıma göre elektronik referans hizmeti bilgi ihtiyacı olan kişiyle referans kütüphanecisinin elektronik araçlardan yararlanarak referans bilgisi yönetimini gerçekleştirmeleridir. Telefon vb. yollarla bu tür hizmeti yıllardır gerçekleştirdiğimize göre bu tanım pek yeni sayılmaz.
İkinci modele göre ise e-posta ya da web'e dayalı formlar
aracılığıyla soruların referans kütüphanecilerine yöneltilmesi ve
cevapların yine e-posta, bülten tahtası, vb. yollarla kullanıcıya ulaştırılmasıdır.
Hizmet gerçek zamanlı değildir. Kongre Kütüphanesi ve OCLC'nin ortaklaşa
çabalarıyla Küresel Referans Ağı (Global Referans Network) çerçevesinde
geliştirilen QuestionPoint,
Michigan Üniversitesi Bilgi Okulu tarafından geliştirilen Internet Halk Kütüphanesi'nin
(Internet Public Library) "Ask A Question" ( http://www.ipl.org/div/askus/)
hizmetiyle İngiltere'deki "Ask-A-Librarian" hizmeti ( http://www.ask-a-librarian.org.uk)
bu modele göre örgütlenen elektronik referans hizmetlerine örnek olarak
verilebilir. Kullancıılar sorularını 7 gün 24 saat bu sistemlere gönderebilmekte,
iki-üç gün içinde de sorularına yanıt alabilmektedirler. Sorular gönüllü
referans kütüphaneciler tarafından yanıtlanmaktadır. Örneğin, İngiltere'deki
hizmet onlarca kütüphanenin katkılarıyla yürütülmektedir. İlgili web
sayfalarından bu hizmetler hakkında daha ayrıntılı bilgi bulabilirsiniz. Bu
hizmetler ücretsizdir. Google'ın ise "Google
Answers" adlı ücretli bir e-referans hizmeti bulunmaktadır. (Bu
hizmetin değerlendirmesi için bkz. West, Jessamyn.
Information for
Üçüncü model ise elektronik ya da sanal referans masası gibi işlev görmekte ve sorular gerçek zamanlı olarak yanıtlanmaktadır. Sorular çeşitli yollardan yanıtlanmaktadır. Kimi zaman "sohbet" (chat) aracılığıyla soruyu soran kullanıcıyla referans kütüphanecisi yazışmakta, kimi zaman da kullanıcı web üzerinden sesli ve görüntülü olarak "canlı" bir referans kütüphanecisiyle konuşabilmektedir. Bu tür bir gereksinim önce ticari şirketler tarafından hissedilmiş, telefonla şirkete erişemeyen müşterilerin web aracılığıyla sorularını yanıtlamak için "canlı müşteri temsilcileri" oluşturulmuştur. (Bu yazılımlar elektronik müşteri ilişkileri yönetimi -eCRM- amacıyla kullanılmaktadır.) Kütüphaneler ise bu modeli "her masa üstü bilgisayara bir canlı referans kütüphanecisi" anlayışıyla benimsemişler ve söz konusu yazılımları e-danışma hizmetleri vermek amacıyla kullanmaya başlamışlardır. Bu model kullanıcının ve referans kütüphanecisinin aynı anda (senkron) gerçek zamanlı olarak iletişimini zorunlu kılmaktadır. Referans hizmetlerini web aracılığıyla uzaktan kullanmak isteyen her kullanıcıya bir referans kütüphanecisi adanması gerekmektedir. Günümüzde bazı kütüphanelerde en azından çalışma saatleri içerisinde elektronik referans masası hizmetleri verilmekte ve bu amaçla çeşitli yazılımlar (Liveperson, 24/7, LSSI, vb. gibi) kullanılmaktadır. (Bu siteleri ve LSSI'ın demo sitesini gözden geçirmenizde yarar var. Bu tür yazılımlarla ilgili bir makale için bkz. Steve n Coffman, We'll Take It from Here: Further Developments We'd Like to See in Virtual Reference Software. Information Technology & Libraries, 20(3), 149-153. September 2001. Coffman, LSSI'nın ürün geliştirme yöneticisidr.)
Ülkemizde de, örneğin, Sabancı Üniversitesi Kütüphanesinde "sohbet"e dayalı gerçek zamanlı referans hizmeti sunulmaktadır.
Kütüphanelerde kullanıcıların web aracılığıyla bilgi hizmetlerinden yararlanmalarını kolaylaştırmak için "kaşif" (pathfinder) adı verilen belgeler hazırlanmaktadır. Bu belgeler hangi elektronik referans kaynaklarının hangi tür sorulara yanıt bulmak için kullanılabileceğini listeler. Böylece kullanıcılar kütüphaneye bizzat gelmeye gerek kalmaksızın bazı sorularına yanıt bulabilirler. Benzeri bir biçimde, "Sıkça Sorulan Sorular"a (Frequently Asked Questions) verilen yanıtlar bir araya getirilerek kullanıcılara yardımcı olmaya çalışılmaktadır. Gerek kaşifler gerekse SSS belgeleri elektronik referans amacıyla yaygınlıkla kullanılmaktadır.
Elektronik bilgi ve belge sağlama hizmetleri
Gelişen teknoloji birçok değişik yöntemler kullanarak elektronik bilgi ve belge sağlama hizmetleri verilmesini mümkün kılmaktadır. Bu hizmetlerin bir kısmı "itme" (push) teknolojileri kullanılarak verilmektedir. İçindekiler sayfası ve seçmeli bilgi duyurusu hizmetleri buna örnek olarak verilebilir. Kullanıcıların ilgi alanları belirlendikten sonra belirli aralıklarla bu kullanıcılara ilgi alanlarında yayımlanan dergilerin içindekiler sayfaları e-postayla gönderilebilir. Ya da dermeye yeni eklenen elektronik bilgi kaynaklarından (bibliyografik ya da tam metin) kullanıcıların tanımladıkları ilgi alanlarına uyan bibliyografik künyeler ya da bilgi kaynaklarının tam metinleri adreslerine gönderilebilir.
Elektronik içeriğin giderek artmasıyla birlikte içindekiler sayfası hizmetleriyle elektronik belge sağlama hizmetleri arasındaki ayrım bulanıklaşmaktadır. Önceleri kullanıcıların ilk aşamada belirli bir konuda neler yayımlandığını saptamaları, ikinci aşamada da bu kaynakları (genellikle basılı kopyalarını ya da fotokopilerini) kütüphanelerden ya da ticari belge sağlama şirketlerinden edinmeleri gerekmekteydi. Ancak günümüzde bibliyografik bilgiler tam metin elektronik bilgi kaynaklarının görünürlüğünü artırmak için kullanılmakta ve içindekiler sayfası hizmetleri (Dialog, BRS gibi şirketler dışında) genellikle ücretsiz verilmektedir. Örneğin, Ebsco, Swetsnet gibi bazı üçüncü parti şirketler ve Elsevier gibi ticari yayınevleri içindekiler sayfası hizmetlerini bedava vermektedirler. (Elsevier tarafından yayınlanan dergilerin içindekiler sayfaları da ücretsiz olarak Internet aracılığıyla isteyen herkese gönderilmektedir. Ziyaret etmenizde yarar var.) Çünkü bu hizmetlerle elektronik belge sağlama hizmetlerinin birbiriyle yakından ilişkili olduğu bilinmektedir. Kullanıcılar içindekiler sayfası hizmetleri aracılığıyla belirledikleri belgelere elektronik olarak erişmek istemektedirler. Bu da, kütüphanelerin ilgili kaynakların (örneğin bilimsel dergilerin) elektronik tam metinlerine abone olmaları ya da istenen makalelerin ticari belge sağlama şirketleri aracılığıyla elektronik olarak sağlanmasıyla sonuçlanabilmektedir. Elsevier, OCLC gibi şirket ve kuruluşlar elektronik belge sağlama hizmetleri de vermektedirler.
Kâr amacı güden ve içindekiler sayfası hizmetleri veren CARL UnCover, Faxon Finder ve OCLC Article First adlı kuruluşların hizmetleri de bu bağlamda sayılabilir. ADONIS (http://www.adonis.nl) ticari bir elektronik dergi abonelik ve belge sağlama servisidir. Yaklaşık 70 yayınevinin dergilerinden elektronik kopya sağlamaktadır. Halen 800 civarında elektronik dergi kendi dermesinde bulunmaktadır. Dissertation Abstracts'ın yayıncısı UMI da ProQuest servisi aracılığıyla elektronik belge sağlamaktadır (UMI birkaç yıl önce Bell & Howell tarafından satın alındı.). PubMed'i ziyaret ettiğinizde Amerikan Ulusal Kütüphanesi'nin de DocLine adlı bir belge sağlama hizmeti olduğunu belki görmüşsünüzdür. Inquisit gibi akıllı ajanlar, MELVYL gibi üniversite kütüphane katalogları ile BUBL gibi bazı kâr amacı gütmeyen siteler de benzer hizmetler vermektedirler. (BUBL'ın kütüphanecilik ve bilgi araştırmaları ile ilgili dergi koleksiyonunu görmenizi isterim.)
Öte yandan, ArXiv gibi elektronik ön bası arşivleri (e-print archives), NDLTD ya da UMI gibi elektronik tez hizmeti veren kuruluşla da elektronik belge sağlama hizmeti vermektedirler. Bu hizmetlerin bir kısmı ücretli (örneğin, UMI), bir kısmı ise herkese bedava (örneğin, ArXiv), bir kısmı da ortaklığa katılan kuruluşların kullanıcılarına bedavadır (örneğin, NDLTD). Bu tür hizmet veren kuruluşlardan bazıları (örneğin, ArXiv) "MyLibrary" hizmeti aracılığıyla elektronik bilgi dağıtmaktadırlar.
Çoğu elektronik kütüphaneler bilgi hizmeti sunarken hem "itme" hem de "çekme" (pull) teknolojilerini kullanmaktadır. Başka bir deyişle, kullanıcılarla etkileşim sağlanarak, örneğin, onların hangi konuda belgelere gereksinim duydukları çevrimiçi kataloglar aracılığıyla belirlenmekte ve bu belgelerin kullanılan elektronik belge sağlama sistemine otomatik olarak aktarılması sağlanmaktadır. (Almanya'da üniversite kütüphanelerinde kullanılan JASON elektronik belge sağlama sisteminde ve diğer bazı sistemlerde bu özellik var.) Basılı kaynakların sayısallaştırılmasıyla oluşturulan ve elektronik bilgi kaynaklarını da içeren elektronik rezerv dermeleri de çekme teknolojisine örnek olarak verilebilir. Yetkili kullanıcılara açılan bu kaynakların yönetimi özellikle üniversite kütüphanelerinde başlıbaşına bir birim tarafından yürütülmektedir. Çünkü elektronik rezerv dermeleri için erişim yönetimi, telif hakkı vb. gibi karmaşık sorunların çözümlenmesi gerekmektedir.
Web aracılığıyla sunulan uzaktan eğitim programlarına devam eden öğrenciler elektronik bilgi ve belge sağlama hizmetlerinin önemli kullanıcıları arasındadır. Çoğu zaman geleneksel kütüphane hizmetlerine erişim olanağı olmayan bu öğrencilerin çoğu zaman tek seçeneği elektronik bilgi hizmetleri olmaktadır. (Bkz.Steven Coffman, Distance education and virtual reference: Where are we headed? Computers in Libraries, 31(5), 66-69. April 2001.) Konuyla ilgili özellikle Avrupa Birliği destekli birçok proje yürütülmektedir.
Elektronik içeriğe giderek daha kolay erişilebilmesi geleneksel yollardan belge sağlayan İngiliz Ulusal Kütüphanesi Belge Sağlama Merkezi'nin (BLDSC) çalışmalarını da etkilemiştir. BLDSC yaklaşık 200.000 derginin basılı kopyalarına abone olmasına rağmen, Elsevier vb. gibi elektronik dergi sağlayan yayınevleriyle özel anlaşmalar yapmakta ve belge sağlama isteklerini elektronik olarak sağlama yoluna gitmektedir. Böylece belge sağlama süresi büyük ölçüde kısalmaktadır.
ULAKBİM'de de belge sağlama istekleri elektronik olarak kabul edilmekte ve fakat isteklerin büyük bir çoğunluğu geleneksel yollardan kullanıcılara ulaştırılmaktadır. Ancak ULAKBİM'in elektronik dergi dermesi arttıkça elektronik dergilerden karşılanan belge sağlama isteklerinin oranı da artmaktadır. 2000 yılında toplam isteklerin sadece %3'ü elektronik dergilerden karşılanmışken bu oran 2001 yılında yaklaşık üç kat artışla %8'e yükselmiştir. ULAKBİM'in belge sağlama isteklerini elektronik olarak kabul eden "Belge Sağlama Sistemi" yazılımı hakkında daha geniş bilgi için bkz. Yurdagül Ünal, "Belge Sağlamanın Maliyet Analizi: ULAKBİM Örneği" (Yayımlanmamış Bilim Uzmanlığı Tezi) Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 2002, s. 51-53).
Kullanıcı ve personel eğitimi
Elektronik bilgi ve belge sağlama hizmetlerinin verilmesi geleneksel hizmetlerden briçok yönden farklılık gösterir. Öncelikle, yüz yüze görüşme olanağı olmadığı için kütüphanecilerin uzaktan kullanıcılar için webe dayalı sayfalar hazırlamaları gerekmektedir. Geleneksel kütüphanelerde düzenli olarak yapılan kullanıcı eğitim programları uzaktan kullanıcılar için bir anlam ifade etmemektedir. Daha önce sözünü ettiğimiz kaşif ya da SSS belgeleri, kullanıcıları eğitmek amacıyla bir dereceye kadar kullanılabilir. Ders notunun başında değindiğimiz kullanıcı hakları uzaktan kullanıcılar için de kuşkusuz geçerlidir. Bu bakımdan kütüphaneye uzaktan erişen kullanıcılar kütüphaneye gelen kullanıcılarla aynı haklara sahiptir.
Kütüphane hizmetlerini uzaktan kullanan kimseler kütüphanecileri daha yaratıcı kullanıcı eğitim programları geliştirmeye zorlamıştır. Artık kütüphaneciler sadece isteyen kullanıcılara kullanıcı eğitimi vererek bu yükümlülüklerini yerine getirmiş sayılmamaktadırlar. Kullanıcı eğitim programları sadece kaynakların kullanımıyla sınırlı kalmamaktadır. Bunun yanı sıra, kütüphaneciler uzaktan kullanıcıların karşılaştıkları teknolojik sorunların çözümünde de yardımcı olmaktadırlar. Yukarıda değindiğimiz web üzerinden sesli ya da görüntülü referans hizmeti vermek için kullanılan yazılımlar bire bir kullanıcı eğitimi vermek için de kullanılmaktadır. Bazı yazılımlar referans kütüphanecisinin, kullanıcının ekranında görünen bilgileri manipüle etmesine olanak sağlamaktadır. Böylece uzaktan kullanıcılara da takıldıkları noktalarda "ellerinden tutularak" yardımcı olunmaktadır.
Uzaktan kullanıcılara yardımcı olabilmek için kütüphaneciler daha fazla eğitime gereksinim duymaktadırlar. Bilgi teknolojilerinin ve ağların kullanımı, webe dayalı kaynakların aranması, elektronik referans yazılımlarının kullanılması ve kullanıcılara gerçek zamanlı olarak danışmanlık hizmetlerinin verilmesi, içindekiler sayfalarının ya da elektronik belge sağlama sistemlerinin kullanımı fazladan eğitim gerektiren alanlardan sadece birkaçıdır. Kütüphanecilerin çevrimiçi ortamda bilgi sunma, web tasarımı vb. konularda eğitimli olmaları gerekmektedir.
Derste elektronik bilgi hizmetleriyle ilgili olarak kullanıcı ve personel eğitiminin yanı sıra politikayla ilgili diğer hususlara da değinilecektir.
Kaynaklar
Konuyla ilgili birçok kaynak bulmak mümkün. ALA'in "Makine Destekli Referans Birimi" (Machine Assisted Reference Section) var. Birçok toplantı yapılıyor. (Örneğin, her yıl ABD Eğitim Bakanlığı tarafından desteklenen "Sanal Referanas Masası" adlı bir konferans düzenleniyor; bu yılki 11-12 Kasım 2002 tarihlerinde Chicago'da yapılacak. Programa ve geçen yıllarda yapılan sunuşlara aynı adresten erişmek mümkün.)
Bernie Sloan'ın hazırladığı kaynakçada (Digital Seference Services Bibliography) yaklaşık 200 makale künyesi veriliyor ve bunların bir kısmına elektronik olarak erişmek mümkün.
Elektronik
referans hizmetleri hakkında genel bir değerlendirme yapmak için bkz.:
Chowdhury
G. G. Digital libraries and reference services: present and future. Journal
of Documentation, 58(3), 258-283 2002. (Makalede sayısal kütüphane tanımları
vs. veriliyor ve web aracılığıyla erişilen referans ve bilgi hizmetleri gözden
geçiriliyor.)
Hatice Bahşişoğlu, "E-danışma hizmeti olarak elektronik sorular." ÜNAK 1. Genel Konferansında yapılan sunuş slaytları, 10-12 Ekim 2002, Samsun. (Bu sunuşta Internet Halk Kütüphanesi, OCLC Question Point ve Google Answers e-referans hizmetleri tanıtılmakta ve Hacettepe Üniversitesi Kütüphanesine 1999'dan beri elektronik olarak gönderilen yaklaşık 400 referans sorusu analiz edilmektedir. Elektronik sorular başlangıçta e-posta mesajları aracılığıyla kabul edilirken Mayıs 2002'den bu yana bu amaçla bir web formu (http://www.library.hacettepe.edu.tr/e-soru.htm) kullanılmaktadır.
Gültekin Gürdal, "Online referans masası." ÜNAK 1. Genel Konferansında yapılan sunuş slaytları, 10-12 Ekim 2002, Samsun. (Bu sunuşta e-posta, sohbet (chat), web üzerinden ses ve videokonferansa dayalı elektronik danışma hizmetleri tanıtılmakta, piyasada mevcut yazılımlara örnekler verilmekte ve Sabancı Üniversitesi Kütüphanesinde kurulan sohbete dayalı gerçek zamanlı elektronik danışma hizmeti tanıtılmaktadır.)
Kongre Kütüphanesi ve OCLC'nin ortaklaşa geliştirdikleri ve
metinde sözü edilen QuestionPoint ile ilgili sunuş için bkz. Diane Kresh, "Digital
Reference: Making It Work For You"
ALA Genel Kurulu, Haziran 2002.
Almanya'da üç üniversite kütüphanesinde ortaklaşa kullanılan JASON elektronik belge sağlama sistemi hakkında bilgi için bkz. Y. Tonta," Elektronik Bilgi Erişim ve Belge Sağlama Hizmetleri," Özel Ulak 1(1): 3, Şubat 1998.
İlk e-posta kaynaklı elektronik referans hizmetleri hakkında bkz. S. Kurbanoğlu, Müracaat Hizmetlerinde Internet. Türk Kütüphaneciliği, 45(3): 265-276.
Yakın geçmişte Kongre Kütüphanesi tarafından konuyla ilgili bir kongre düzenlenmişti (Proceedings of Reference Services in a Digital Age. Washington: Library of Congress, 1998.) Artık bu bildirilere erişmek mümkün değil. Ancak bu bildirilerden ikisini (Thomas Mann'in "Reference Service, Human Nature, and Copyright--in a 'Digital Age'"? ve Berni Sloan'ın "Working Towards Some Suggested Guidelines" ) indirmiştim. Bu bildiriler eski, ancak ilk yıllarda elektronik referans hizmetleri hakkındaki düşünceleri yansıtıyor. Sloan'ın makalesi daha sonra aşağıdaki dergide yayımlandı: Sloan, Bernie. “Electronic Reference Services: Some Suggested Guidelines,” Reference and User Services Quarterly 38:77-81 (Summer 1998).
Internet Halk Kütüphanesi (The Internet Public Library): Gözden geçirmenizde ve sistemin nasıl çalıştığını incelemenizde yarar var. Internet Halk Kütüphanesi'nin bu tür bir hizmeti nasıl örgütlediği konusunda Nettie Lagace ve Michael McClennen'in, "Managing an Internet-Based Distributed Reference Service," Computers in Libraries, Feb. 1998, s. 24-27 adlı makalesine bakabilirsiniz.
Internet üzerinden sağlanan referans hizmetleriyle ilgili bir dergi var: Internet Reference Services Quarterly (ISSN: 1087-5301). Kataloglamayla ilgili olarak ise Journal of Internet Cataloging örnek verilebilir. Her iki dergide de zaman zaman ilginç makaleler yayımlanıyor. İlkinde yayımlanan makaleler elektronik ortamda da mevcut.
Internet ve ağlarla ilgili gelişmeleri izlemek için bazı elektronik dergileri izlemenizde yarar olduğunu söylemiş ve Internet TourBus ( http://www.tourbus.com ) ile Current Cites'a ( http://sunsite.berkeley.edu/CurrentCites/ ) daha önce dikkatinizi çekmiştim. Üye olduğunuz tartışma listeleri (inet-tr, kutup-l, vd.) aracılığıyla Dr. Akgül'ün listelere düzenli olarak gönderdiği Edupage'i görmüşsünüzdür. Bu haber bültenine abone olmak isterseniz listproc@educom.unc.edu adresine aşağıdaki mesajı gönderebilirsiniz:
subscribe edupage adiniz soyadiniz
Kolay gelsin.