Makalenin tamamı http://yunus.hacettepe.edu.tr/~~tonta/yayinlar/eyayin99.doc adresinden elde edilebilir.

Elektronik Yayıncılıkta Son Gelişmeler

Current Developments in Electronic Publishing

Yaşar Tonta*

Öz

Elektronik yayıncılık "belgelerin" elektronik ortamlar ve/ya da ağlar aracılığıyla dağıtımı, arşivlenmesi ve bu belgelere erişilmesi olarak tanımlanabilir. Elektronik posta 1960'ların ilk yarısında üniversitelerde kullanılmaya başlanmasına karşın, bilimsel iletişimde elektronik yayıncılığın kullanılması nispeten yeni bir gelişmedir. Bazı araştırmacılar çeşitli nedenlerle e-yayıncılığı ciddi bilimsel araştırma sonuçlarının yayımlanması için uygun bir ortam olarak görmemektedirler. Öte yandan yayıncılar da elektronik yayıncılıktaki ekonomik modeller tam olarak oluşmadan riske girerek pazarlarını sadece belirli bir teknolojiye sahip okuyucularla sınırlamak istememektedirler. Bunun yanı sıra elektronik yayıncılık alanındaki entellektüel mülkiyet hakları, arşivleme vb. gibi daha birçok sorun araştırmacılar, yayıncılar ve kütüphaneciler arasında yoğun tartışmalar yaratmaktadır. Bu makalede elektronik yayıncılıkla ilgili genel sorunlara kısaca değinilmekte, bu alandaki teknolojik, ekonomik ve arşivsel gelişmeler ile söz konusu gelişmelerin bilgi hizmetleri üzerindeki olası etkileri tartışılmaktadır.

Abstract

Electronic publishing can be defined as the distribution, archiving and retrieval of "documents" through electronic media and/or networks.  Although electronic mail was first used in the first half of 1960s, the use of electronic publishing in scientific communication is relatively new.  Some researchers do not consider e-publishing as an appropriate medium to publish the results of serious scientific research.  On the other hand, publishers do not wish to limit their market  to only  those readers who possess certain kind of technology, and they seem to be reluctant to take risks until the economic models in e-publishing are fully in place.  Furthermore, several issues in relation to e-publishing such as intellectual property rights, archiving, etc. create heated discussions among researchers, publishers, and librarians.  This paper touches upon some general issues in electronic publishing and discusses some of the technological, economic and archival developments, and the likely impact of such developments on information services.

(…)

Elektronik Yayınların Korunması ve Arşivlenmesi

Tıp, sağlık hizmetleri, genetik, meteoroloji, uzay bilimleri gibi alanlarda kullanılan ve çok yer kaplayan dijital verileri depolamak için büyük veri ambarlarına (data warehouses), bu veri ambarlarındaki bilgileri arayıp bulmak ve verileri bir yerden bir yere aktarmak için de güçlü bilgisayarlara ve yüksek bant genişliğine sahip bilgisayar ağlarına ihtiyaç vardır. Ancak elektronik yayınların korunması ve arşivlenmesi ile ilgili sorunlar sadece depolama kapasitesi ya da bilgisayar ağlarının bant genişlikleriyle ilgili değildir. Bu kesimde elektronik yayınların korunması ve arşivlenmesi ile ilgili gelişmeler tartışılmaktadır.

Elektronik yayınların korunması ve arşivlenmesi basılı yayınlarınkinden önemli farklılıklar göstermektedir. Basılı yayınlarda üzerinde bilgi kayıtlı fiziksel medyayı (kitap, dergi, vs.) korumak demek entellektüel içeriği de korumak anlamına gelmektedir. Fiziksel medya zarar görmediği takdirde entellektüel içeriğe erişmek her zaman mümkündür (Graham, 1994). Elektronik ortamdaki bilgilerin korunması ve arşivlenmesi ise oldukça sorunludur. Elektronik medyanın ömrünün kısa olması, içerik-teknoloji bütünleşmesinden dolayı sadece içeriğin değil, bu içeriğe erişmek için gereken teknolojinin de korunması gereği, basılı kopyadan elektronik ortama aktarılan bilgilerdeki formatlama sorunları, "kopyalama"ya dayanan arşivlemenin yarattığı erişim ve telif hakları sorunları, elektronik yayınları arşivleme sorumluluğunun hangi kuruluşlara ait olması gerektiğinin henüz belirlenmemiş olması bu sorunlardan sadece birkaçıdır. Hedstrom (1998), bütün bu sorunlardan dolayı olsa gerek, kütüphaneler açısından dijital korumayı patlamaya hazır zaman ayarlı bir bombaya benzetmektedir.

Koruma ve Arşivleme Teknolojisi    

Bilindiği gibi, manyetik bantların ve optik disklerin ömrü basılı yayınların ana maddesi olan kâgıttan çok daha kısadır. İyi korunduğu ve kullanıldığı takdirde kâgıt yüzyıllarca dayanabilmektedir. Oysaki manyetik ve optik disklerin ömrü genellikle 10 yıl civarındadır. Bu bakımdan bu tür diskleri bir kez kopyalayıp arşivlemek yeterli değildir. Depolama ve erişim teknolojilerinin hızlı gelişmesinden dolayı eski teknoloji ile üretilmiş elektronik/dijital medya üzerine kayıtlı bilgilerin zaman zaman daha yeni teknoloji ile üretilmiş yeni medya üzerine kopyalanması gerekmektedir. Bu kopyalama işlemine "teknoloji yenileme" (technology refreshment) ya da "teknoloji göçü" (technology migration) adı verilmektedir. Aslı basılı medya üzerinde olan bilgilerin arşivleme amacıyla elektronik/dijital medya üzerine aktarılması da teknoloji yenilemenin bir parçasıdır. Örneğin, Amerikan Ulusal Arşivleri (url[i]) sahip olduğu manyetik ve optik disklerin iki kopyasını arşivlemekte ve bu kopyaları her 10 yılda bir yeni medyaya aktarmaktadır (Manes, 1998).

Kopyalama sırasında bazı bilgiler medya hatasından dolayı kaybolabilmekte, bazılarıysa formatlama farklılıklarından dolayı okunamaz hale gelmektedir. Yeni teknolojiyle kullanılan yazılımlar eski yazılımlar ile hazırlanmış bazı bilgileri (örneğin, dipnotlar) tanımamaktadır. Aynı yazılımların çeşitli sürümlerinin (versiyon) kullanılması bu durumu daha da zorlaştırmaktadır. Manes (1998) kopyalama sırasında basit formatların kullanılmasını, görüntü dosyalarının sıkıştırılmadan saklanmasını, belgeleri yaratmak için kullanılan yazılımın depolamak için de kullanılmasını, depolama için kaliteli medya kullanılarak iki kopyanın arşivlenmesini, donanım ve yazılım terfiinden önce bir arşivleme planı geliştirilmesini, yeni alınacak donanım ile arşiv kopyalarının okunup okunamadığının test edilmesini ve yapılan işlerin belgelenmesini önermektedir. Bir başka deyişle, elektronik yayınları korumak ve arşivlemek için gereken depolama, yedekleme (backup), yenileme ve erişim mekanizmalarına uzun dönemli yatırımlar olarak bakılmalıdır.

Koruma ve Arşivleme Sorumluluğu

Basılı ortamdaki bilgi kaynaklarının arşivlenmesinden hangi kuruluşların sorumlu olduğu açık iken, elektronik yayınların arşivlenmesinden hangi kuruluşların sorumlu olduğu belli değildir. Yayıncılar basılı kaynakların arşivlenmesinden sorumlu olmadıkları gibi, büyük bir olasılıkla elektronik yayınların arşivlenmesinden de sorumlu olmayacaklardır. Bazı yayınevleri kendi bastıkları kitap ve dergilerin elektronik kopyalarını bile uzun süreli olarak saklamaktan kaçınmaktadırlar. Yayınevlerinin arşivlemeyle ilgili kararlarını büyük ölçüde ticari etmenler belirlemektedir. Aynı durum farklı yayınevlerinin ürünlerini bir araya getirerek pazarlayan ve "aggregator" olarak adlandırılan Ebsco (url[ii]), Swets (url[iii]) gibi şirketler için de geçerlidir (Tonta, 1998).

Bu durumda elektronik yayınların korunmasından ve arşivlenmesinden de kütüphanelerin sorumlu olacağı öne sürülebilir. Ancak böyle bir kanıya varmak için vakit henüz erkendir. Bunun nedenleri aşağıda sıralanmaktadır.

1.       Elektronik yayınlar basılı yayınlara oranla daha az yer kaplamakta,  arşivleme, iletişim ve erişim teknolojilerinin maliyeti de sürekli düşmektedir. Bu nedenle elektronik bilgilerin yaratılmasından sorumlu kuruluşlar (yazarlar, yayıncılar, ticari örgütler, vs.) arşivleme sorumluluğunu da üzerlerine almak isteyebilirler.

2.       Basılı yayınları arşivlemek, arşivleyen kuruluşa erişim yönünden çok fazla bir avantaj sağlamazken (basılı bir yayını belirli bir zaman ve mekânda sadece bir kişi kullanabilir), elektronik yayınları arşivleyen bir kuruluş bir yayını Internet aracılığıyla zamandan ve mekândan bağımsız olarak birden çok kişinin kullanımı için sürekli erişime açabilir. Bu durum arşivlemeyi yayıncılar açısından daha çekici hale getirmektedir. Çünkü basılı yayınlar için çoğu zaman ek gider kalemi olarak görülen arşivleme, sürekli erişimin sağladığı ticari olanaklar nedeniyle elektronik yayınlar için temel gelir kaynağı haline gelebilmektedir. 

3.       Son yıllarda yayınevleri sadece kendi ürettikleri elektronik yayınları arşivlemekle kalmamakta, Highwire Press (url[iv]) gibi bazı yayınevleri bilimsel kuruluşlarla ilişkiye geçerek bu kuruluşların ürettikleri yayınları da arşivleme görevini yüklenmektedirler. Öte yandan, JSTOR (Journal Storage) (url[v]) projesinde olduğu gibi, kâr amacı gütmeyen bazı kuruluşlar çeşitli yayınevleri tarafından yayımlanmış basılı dergileri dijital ortama aktararak bu yayınlar için sürekli ve güvenilir bir elektronik arşiv olma görevini üstlenmektedirler (Waters, 1997). Dağıtık ortamda birden fazla kuruluş tarafından yürütülen arşivleme çalışmalarına Amerikan Ulusal Bilim Vakfı tarafından birkaç yıldır desteklenen Dijital Kütüphane Girişimi çerçevesinde geliştirilen projeler, ABD’de Virginia Teknik Üniversitesinde (url[vi]) ve Avustralya’da (url[vii]) yürütülen dijital tez projeleri, çeşitli ülkelerden 160 civarında kuruluşun elektronik yayınlarıyla destekledikleri Ağa Dayalı Bilgisayar Bilimleri Teknik Referans Kütüphanesi (url[viii]) gibi çalışmalar da eklenebilir. Bütün bunlar Internet’in sağladığı olanaklar nedeniyle elektronik yayınların arşivlenmesinin dağıtık bir ortamda ve birden fazla kuruluş tarafından gerçekleştirileceğini göstermektedir.

[1] NARA: National Archives and Record Administration. Amerikan Ulusal Arşivleri ve Belge Yönetimi. http://www.nara.gov.

[1] Ebsco Information Services. http://www.ebsco.com/home/.

[1] Swets and Zeitlinger BV. http://www.swets.nl.

[1] Highwire Press. http://www.highwire.org/

[1] JSTOR: Journal Storage. http://ww.jstor.org

[1] Electronic Theses and Dissertations. http://etd.vt.edu.

[1] Bkz. http://www.library.unsw.edu.au/thesis/thesis.html.

[1] NCSTRL: Networked Computer Science Technical Reference Library. Ağa Dayalı Bilgisayar Bilimleri Teknik Referans Kütüphanesi. http://www.ncstrl.org/.