ELEKTRONİK BİLGİ VE TELİF HAKLARI
"Telif hakları" ya da daha doğru bir deyişle "entellektüel mülkiyet hakları" kapsamlı ve zor bir konu. Patentler, ticari markalar, coğrafi işaretler, endüstriyel tasarımlar da telif hakları çerçevesinde değerlendiriliyor. İşin içine bir de "elektronik bilgi" girince telif hakları konusu daha da çetrefilleşiyor. Bu bakımdan önümüzdeki oturumun çerçevesini çizmek epeyce zor oldu. Çünkü telif haklarıyla ilgili paydaş sayısı çok fazla: kullanıcılar (okuyucu, izleyici, dinleyici, vd.), yazarlar (yazar, müzisyen, yapımcı, yazılım geliştirici, vs.), telif hakkı yasalarının uygulanmasından sorumlu idari ve adli makamlar, hakların toplanmasından sorumlu kuruluşlar, politika belirleyen ulusal ve uluslararası kuruluşlar, vd. Önem sırası gözetilmeksizin şu hususlara değinmeye çalışacağız:
Telif hakları ve elektronik bilgiler: Telif hakları uygulamaları elektronik bilgiler için basılı bilgilerden farklı mı? Farklı olmalı mı? "Bilgi özgür olmalı" (information must be free) anlayışını savunanların tezleri elektronik ortamda acaba daha mı güçleniyor? (John Perry Barlow ve diğerlerinin konuyla ilgili görüşleri. Barlow aşağıda künyesi verilen makalesine "Entellektüel mülkiyet hakları konusunda bildiğiniz herşey yanlış" diye başlıyor.) Elektronik bilgilerle ilgili telif hakları 19. yüzyılın telif hakkı yasalarıyla korunabilir mi? Elektronik posta mesajları, tartışma listelerine gönderdiğiniz mesajlar telif hakkı kapsamında değerlendirilebilir mi? Web sayfaları da bu kapsamda değerlendirilebilir mi? Belirli bir web sayfasına yaratıcısının izni alınmadan bağlantı yapılırsa telif hakları ihlal edilmiş olur mu? Bir başkasının hazırlamış olduğu web sayfasını kendi web sayfanızda gösterdiğinizde telif haklarını ihlal etmiş olur musunuz? "İlk satış" doktrini elektronik bilgiler için de geçerli midir?
Adil kullanım/dürüst kullanım: En "sıcak" konulardan birisi. Telif hakları ile ilgili yasalar kütüphaneler ve eğitim kuruluşlarına ayrıcalık sağlayan maddeler içerdiğinden ilgili kuruluşlar bilgi kaynaklarının kullanımında ve kopyalanmasında ticari kullanıcılardan daha fazla haklara sahiptirler. Bizim yasalarımızda da bu böyle. Ancak elektronik bilgiler söz konusu olduğunda "adil kullanım"/"dürüst kullanım" (fair use, fair dealing) nasıl etkilenecek? Elektronik bilgiler için de adil kullanım ilkesi geçerli olacak mı? Kütüphaneler acaba artık elektronik bilgilerden yararlandırma söz konusu olduğunda eskisi kadar rahat davaranamayacaklar mı? Seçmeli bilgi duyurusu hizmetleri verirken aynı elektronik bilgiler,i kütüphaneciler birden fazla kullanıcıya gönderdiklerinde telif hakkı yasalarına aykırı davranmış olurlar mı? Gerek ABD'de gerekse Avrupa ülkelerinde yoğun olarak tartışılan bir konu.
Elektronik bilgi edinme özgürlüğü: Bilgi edinme özgürlüğü birçok ülkede yasalarla garanti altına alınmıştır. Elektronik ortamda da vatandaşların bilgi edinme özgürlükleri garanti altına alınabilecek mi? ABD'de "Elektronik Bilgi Edinme Özgürlüğü Yasası" (Electronic Freedom of Information Act) üzerinde çalışmalar birkaç yıldır sürekli gündemde. Bizde durum nedir? Geçen yıl hazırlanan "İdari Usul ve Bilgi Edinme Kanunu Ön Taslağı" ( http://www.basbakanlik.gov.tr/ ) acaba elektronik bilgilerle ilgili maddeler içeriyor mu? (Ön taslağı ne yazık ki Başbakanlık sayfasından kaldırmışlar.) Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nda yapılan son değişiklikler bu konuda yeni hükümler içeriyor mu?
Ulusal ve uluslararası telif hakkı yasaları ve politikalar: Konuyla ilgili belli başlı sözleşmelerde (Bern Sözleşmesi, GATT) elektronik bilgilerle ilgili telif hakları yer alıyor mu? Dünya Entellektüel Mülkiyet Örgütü (WIPO) gibi uluslararası kuruluşların rolü nedir? Elektronik bilginin kolayca bir yerden bir yere aktarılabilmesi "sınırlar arası" (transborder) bilgi akışıyla ilgili yeni yaklaşımları gerektiriyor. Örneğin, ABD'nin ve Avrupa ülkelerinin kişisel bilgilerle ilgili farklı uygulamaları elektronik ticaretin geleceğini etkileyecek önemde. ABD liste ve rehber türü veri tabanlarını (telefon rehberleri, kişilerle ilgili kredi kartı bilgileri) telif hakkı kapsamına almazken Avrupa ülkeleri alıyor. Bu sorun çözülmedikçe Atlantik'in iki yakası arasında bu tür bilgilerin gidip gelmesi muhtemelen yakın gelecekte tehlikeye girebilir. AB'ye katılmaya hazırlanan Türkiye açısından durum nedir?
Telif haklarının yönetimi: Elektronik bilgiler daha çok lisans anlaşmaları sonucu kullanıldığından kullanıcılar hakkında daha ayrıntılı bilgi edinmek mümkün. Hatta tek tek makalelere vs. erişim izlenebildiğinden daha sıkı bir fiyatlandırma izlemek mümkün. Telif hakları yönetiminden kimler sorumlu olmalı? Acaba telif hakları uygulamaları lisansların bir parçası mı olacak? Örneğin, elektronik bilgi söz konusu olduğunda bir web sayfasında bir sonraki sayfaya gitmek üzere tıkladığınızda otomatik olarak ödeme yapmayı kabul etmiş mi sayılacaksınız? ("Shrink wrap" lisanslar, UCC 2B, vs.) Elektronik telif hakkı yönetim sistemleri nasıl çalışır? Birden fazla hak sahibine elektronik ödemeler nasıl yapılacak? Bunun için gereken alt yapı nedir? Internet servis sağlayıcılarının (ISS) sitelerinden indirilen telif hakkı ile korunmuş sayfalardan, dosyalardan (müzik vd.) ISS'ler sorumlu mudur? Sık sık ziyaret ettiğiniz web sayfalarının kendi tarayıcınız tarafından otomatik olarak depolanması (caching) telif haklarına aykırı mıdır?
Konuyla ilgili birçok soru sorulabilir. Bu sorulardan bazıları geçen yıl NATO Bilgi Yönetimi Komitesi'nin düzenlemiş olduğu telif haklarıyla ilgili bir toplantıda bir araya getirilmişti. İlgili diğer soruların neler olabileceği konusunda buraya tiklayınız. Graham Cornish'in bu toplantıda yaptığı sunuşa dayanan makalesini okumanızda yarar var.
Bu sorulara yanıtlar içeren pek çok kaynak bulunabilir. Hepsini listelemek yerine, her zaman olduğu gibi, belli başlı kaynaklara dikkat çekeceğim. İlginizi çekenleri okumanız çok yararlı olacaktır.:
IFLA'nın web sitesindeki telif hakkı ile ilgili dizinde (http://www.ifla.org/II/cpyright.htm ) çok yararlı bir kaynakça, telif hakkıyla ilgili elektronik dergilerin listesi, telif hakkı politikaları, uluslararası telif hakkı antlaşmaları ve bütün bu ilgili dokümanlara bağlantılar var. Bu sayfadan yararlanarak birçok kaynağın tam metnine erişmeniz mümkün. Telif hakkı ile ilgili olanların mutlaka ziyaret etmeleri gereken bir site. Kaynakçaya daha hızlı erişim için buraya tıklayınız. Samuelson, Barlow, Carroll, Koyle, Graham, Halbert ve Stallman'ın makaleleri ve CNI (Coalition for Networked Information). EFF (Electronic Frontiers Foundation) ve CONFU (Conference on Fair Use http://www.utsystem.edu/ogc/intellectualproperty/confu.htm ) sayfaları özellikle önerebileceklerim. (Gerçi IFLA sayfasından bağlantı verilmiyor ama Kongre Kütüphanesi'nde ( http://thomas.loc.gov ) konuyla ilgili ABD mevzuatı elektronik ortamda var.)
Barlow, J.P. (1994 March ) The economy of ideas - A framework for rethinking patents and copyrights in the Digital Age (Everything you know about intellectual property is wrong). Wired [Çevrimiçi], (2): 84-90; 126-129. Elektronik adres: http://www.wired.com/wired/archive/2.03/economy.ideas.html. (Oldukça uzun bir makale, ama bol vaktiniz olduğunda okumaya değer.)
Shapiro, Carl and Hal R. Varian, Information Rules: A Strategic Guide to the Network Economy. Boston, MA: Harvard Business School Press, 1999. (4. bölüm (s. 83-102) "Rights Management" ile ilgili. Fotokopisini çektirmek üzere kitabı benden ödünç alabilirsiniz.)
Okerson, Ann. "Who Owns Digital Works", Scientific American, 7 (July 1996).
Larson, Megan J. "Copyright in Cyberspace". 1996.
Mann, Charles C. "Who Will Own Your Next Good Idea?", The Atlantic Monthly, 282/ 3 (September 1998). (Üç bölüm halinde yayımlanan bu makalenin yerel kopyası için buraya tıklayınız. Yerel kopyada resimler yok.)
Samuelson, Pamela. “Copyright and digital libraries,” Communications of the ACM 38(4): 15-21, 110, April 1995. (Samuelson bu konuda uluslararası bir otorite. Yukarıda adı geçen dergide sürekli yazıyor. Hukuki terimleri herkesin anlayabileceği şekilde anlatabiliyor. Bu kişi tarafından yazılmış makaleleri okumaya çalışın.)
Samuelson, Pamela. "Is Information Property?" Communications of the ACM 34(3): 15+, March 1991. (ASCII kopyasına http://www.ifla.org/documents/infopol/copyright/samp6.txt adresinden erisebilirsiniz.)
"The Council on Library Resources Issues Statement on the Fair Use Doctrine," ASIS Bulletin 22(3): 22, 25, February/March 1996. (Fotokopi için kaynağı benden ödünç alabilirsiniz.)
Ardito, Stephanie C. "Electronic Copyright" Encyclopedia of Library and Information Science içinde (Vol. 64 s. 95-117) Ed. Allen Kent. 1999. (Fotokopisi bende var. Bazı bölümleri yararlı olabilir.)
"Copyright and the Digital Environment," Managing Information 3(1): 25-26, January 1996. (Fotokopi için kaynağı benden ödünç alabilirsiniz.)
Türkiye'de konuyla doğrudan ilgili pek fazla kaynak olmamasına rağmen, ilgili makaleler ve web sayfaları aşağıda listelenmiştir:
Acun, Ramazan. “İnternet
ve Telif Hakları”, Bilgi
Dünyası, 1(2000), 5-26.
Acun, Ramazan. "Yeni Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu", İLESAM Bülteni, 55(Ocak Mart 2001), 4-7.
DPT. 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı. Fikri Haklar Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Ankara: DPT, 2000.
Karaahmet, Erdoğan. "Bilgi Kaynağı Olarak Patentler, Markalar ve Türk Patent Enstitüsü," Türk Kütüphaneciliği 9(4): 386-397, Aralık 1995.
Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu. (tam metin).
Tonta, Yaşar. "Elektronik yayıncılıkta son gelişmeler" Bilgi Dünyası 1(1): 89-132, Nisan 2000. ("Elektronik Yayınlarda Telif Hakları" başlıklı bir alt bölüm var. Bu alt bölüme buraya tıklayarak erişebilirsiniz.)
Aşağıdaki makalelerde de konuyla ilgili kısmi bilgiler var:
Çelik, Ahmet ve Yaşar Tonta. "Düşünce özgürlüğü, bilgi edinme özgürlüğü ve bilgi hizmetleri"; Bilgi Edinme Özgürlüğü içinde (1-13). Eds.Yaşar Tonta and Ahmet Çelik. Ankara: Türk KütüphanecilerDerneği, 1996. (Makalenin içinde "Elektronik bilgilere erişim ve bilgi edinme özgürlüğü" diye bir bölüm var.)
Tonta, Yaşar. "Internet, Elektronik Kütüphaneler ve Bilgi Erişim"; Türk Kütüphaneciliği 10(3): 215-230, Eylül 1996. (Makale içinde telif hakları ile ilgili kısa bir bölüm var.)
ILESAM (Türkiye İlim ve Sanat Eseri Sahipleri Meslek Birliği) Telif Hakları Web Sitesi ( http://www.ilesam.hacettepe.edu.tr/ ) telif haklarıyla ilgili mevzuatı içermektedir. Bu sitede "Telif Hakları Köşesi" altında başta 5/12/1951 tarih ve 5846 sayılı FİKİR VE SANAT ESERLERİ KANUNU'nun tam metni ( http://www.ilesam.hacettepe.edu.tr/fsek.html) olmak üzere bazı yerli ve yabancı kaynaklara/web sayfalarına (WIPO, US Copyright Office, Intellectual Law Library vd.) bağlantılar var.
Türk Patent Enstitüsü'nün sayfasında ( http://www.turkpatent.gov.tr ) (elektronik bilgilerle doğrudan ilgili olmasa da) patentler, faydalı modeller, ticari markalar, endüstriyel tasarım ve coğrafi işaretler hakkında "100 Soru 100 Cevap" seçeneği altında bazı yararlı bilgiler bulabilirsiniz. Örneğin, 26. soru, "Avrupa ile Gümrük Birliği'ne Giren Türkiye'nin Sınai Mülkiyet Hakları Kapsamında Sorumlulukları Nelerdir?" belki ilginizi çekebilir.
Kolay gelsin.