Özel
Ulak 1(2): 3+, Nisan 1998.
Elektronik kopya: http://www.ULAKBİM.gov.tr/ozel-ulak/arsiv/Nisan98/enformas.html
ELEKTRONİK ARŞİVLER bir ulusun elektronik formdaki sosyal, ekonomik, kültürel ve entellektüel
mirasına, çeşitli kopyalama (migration)[2]
stratejileri kullanmak suretiyle, bir bütünlük içinde ve uzun dönem erişim
sağlanmasında ortaklaşa sorumluluğu olan elektronik bilgi depolarıdır” şeklinde
tanımlanmaktadır.[3] Bu
tanım “elektronik kütüphaneler” için de geçerlidir.
Bilgi kaynaklarının elektronik ortamlarda depolanması, bu bilgilere erişmek için bazı mekanizmaların geliştirilmesi ve ağlar aracılığıyla söz konusu bilgilerin kullanıma sunulması elektronik kütüphane hizmeti vermek için yeterli değildir. Seçim, sağlama, düzenleme, erişim ve arşivleme konuları da elektronik kütüphanelerle birlikte düşünülmelidir. Çünkü elektronik bilgi kaynakları için söz konusu işlemlerin gerçekleştirilmesi geleneksel kütüphanelerdekinden bazı farklılıklar göstermektedir. Bu hususları kısaca gözden geçirmekte yarar vardır.
Elektronik
Kütüphanelerde Koleksiyon Geliştirme: Geleneksel
kütüphanelerde bilgi kaynağına sahip olmak o kaynağa erişimi garantilemek
anlamına gelmektedir. Oysa elektronik kütüphanelerde fizik olarak sahip
olmadığınız bir kaynağa ağlar aracılığıyla erişim sağlamak da erişim açısından
hemen hemen o kaynağa sahip olmak kadar değerlidir. Bu açıdan bakıldığında
elektronik kütüphanelerde koleksiyon geliştirme çalışmalarının da yeni bir
gözle değerlendirilmesi gerekmektedir. Çünkü elektronik kütüphanelerde
koleksiyon geliştirme sadece kendi sahip olduğunuz, yaşattığınız (maintenance)
ve arşivlediğiniz kaynaklarla sınırlı değildir. Bunun yanı sıra, başkaları
tarafından yaşatılan ve arşivlenen, ancak yansılar (mirrors) aracılığıyla sizin
de sahip olduğunuz elektronik bilgi kaynakları, ya da sadece bağlantı (link)
yoluyla erişim sağladığınız bilgi kaynakları da koleksiyon geliştirme
çalışmaları sırasında dikkate alınmalıdır. Örneğin, bir Sun sitesi olan Berkeley
Elektronik Kütüphanesi (http://sunsite.berkeley.edu) erişim
sağladığı elektronik bilgi kaynaklarını dört gruba ayırmakta ve Web sayfasında
her “belge”nin hangi gruba girdiğini “Archived”, “Served”, “Mirrored” ve
“Linked” ibareleriyle belirtmektedir. Kütüphanenin sahip olduğu ve arşivleyerek
sürekli olarak erışılmesine olanak sağlamayı planladığı belgeler için
“Archived” kütüphanede bulunan ancak sürekli olarak arşivleme konusunda henüz
karar verilmeyen belgeler için “Served”, yaratılmasından ve arşivlenmesinden
başka kuruluşların sorumlu olduğu fakat kütüphanenin yansıladığı belgeler için
“Mirrored”, kütüphanenin sadece gönderme yaptığı ve başka kuruluşların
makineleri üzerinde bulunan belgeler için ise “Linked” ibaresi
kullanılmaktadır.[4]Elektronik
kütüphanelerin sorumlulukları, doğal olarak, her kategorideki elektronik
kaynaklar için farklılıklar göstermektedir.
Elektronik Bilgilerin Fiyatlandırılması: Elektronik bilgilerin fiyatlandırılması basılı bilgilerin
fiyatlandırılmasından son derecede farklıdır. Bir kez ödeme yaparak satın
aldığınız basılı kaynakları istediğiniz kadar kullanabilirsiniz. Oysa
elektronik bilgi kaynaklarını bir kez satın almak, gerek fiyatlandırma
politikaları gerekse güncel bilgilerin sürekli eklenmesi açısından, ÇOğU zaman yeterli değildir. Bunun yerine, abone olmak,
belirli bir süre (sınırlı ya da sınırsız) kullanmak üzere lisans satın almak,
ya da her kullanımda ‘parça başı ücret ödemek” suretiyle elektronik bilgi
kaynaklarını kullanıcılarımıza açmak mümkündür.
Elektronik bilgi üreticileri (yayıncılar) ile
kütüphaneciler elektronik bilgilerin fiyatlandırılması hakkında farklı
görüşlere sahiptirler.[5]
Yayıncılar elektronik bilgi kaynaklarını ek gelir elde edebilecekleri bır
alan olarak görmekte ve kütüphaneleri aynı bilgi kaynaklarının hem basılı hem
de elektronik kopyalarını satın almaya ya da kiralamaya zorlamaktadırlar. Öte
yandan kütüphaneciler kısıtlı bütçeler ile araştırma ve eğitime katkıda
bulunmakta, hızla artan bilimsel yayın sayısı ile başa çıkmaya
çalışmaktadırlar. Bir örnek vermek gerekirse; ABD’deki en büyük 121 üniversite
ve araştırma kütüphanesinin 1986-1996 yılları arasında süreli yayınlara
ayırdıkları bütçelerde %124 artış olmasına karşın, satın alınan süreli yayın
sayısında %7 azalma olmuştur.[6]
Bu durum, basılı kaynakların satın alınmasında zorlanan kütüphanelerin
elektronik bilgi kaynakları için gereken ve mevcut bütçelerinin %30’una varan
ek maliyetleri nasıl karşılayacağı sorusunu akla getirmektedir.
Elektronik Bilgilerin Arşivlenmesi: Geleneksel kütüphaneler koleksiyonlarında bulunan basılı belgelerdeki
entellektüel içeriğe erişim sağlamak için belgelerin kendisini arşivlemek
zorundadır. Oysa başka kuruluşlar aracılığıyla erişim sağlanan elektronik bilgi
kaynaklarının arşivlenmesinden kimin ya da kimlerin sorumlu olacağı belli
değildir. Yayıncılar basılı bilgi kaynaklarının arşivlenmesinden sorumlu
değildirler. Nasıl ki basımı tükenen kitapların yayıncılar aracılığıyla sürekli
sağlanması beklenemezse, karlı olmaktan çıkan elektronik bilgilerin de sürekli
olarak yayıncılar tarafından arşivlenmesi beklenmemelidir. Aynı şey farklı
yayınevlerinin ürünlerini biraraya getirerek pazarlayan şirketler için de
söylenebilir. Bu durumda elektronik bilgilerin arşivienmesinden kim sorumlu
olacaktır? Kütüphaneler ya da kütüphane konsorsıyumları mı, yayınevleri mı,
Ebsco vb. gibi ‘aggregator olarak adlandırılan satıcı şirketler mi? Yoksa bu
sorumluluk dağıtık bir ortamda gerçekleştirilerek depolama için ayrı, erişim
için ayrı kuruluşlar mı sorumluluk yüklenecektir? Bu ve benzeri sorulara
yanıtlar bulmak elektronik bilgi kaynaklarının hizmete sunulmasıyla ilgili
yasal (telif hakları, gizlilik, güvenlik, vb.), örgütsel ve yönetimsel
(finansal yapı, insan kaynakları, eğitim ve destek hizmetleri, vb.) sorunların
çözümüyle yakından ilgilidır.
Elektronik Kütüphanelerin Misyonu: Her kuruluş için olduğu gibi elektronik
kütüphaneier için de misyon (varoluş nedeni) büyük önem taşır. Örneğin, bir
elektronik kütüphanenin misyonu “kullanıcıların elektronik bilgi hizmetlerine
ve bilgi kaynaklarına kullanımı kolay bir arabirim aracılığıyla ağ üzerinden
erişimlerine olanak sağlamak’ şeklinde belirlenebilir. Misyonun belirlenmesiyle
birlikte bu misyonu gerçekleştirmek için gereken örgütsel yapıyı kurmak ve
hizmetlerin devamı için bir finansal model geliştirmek onceflklı olarak ele
alınması gereken konular arasındadır. Bunun yanı sıra, içerik (elektronik bilgi
kaynaklarının yönetimi ve bu kaynaklara erişimin sağlanması), elektronik bilgi
hizmetleri vermek için gereken teknik alt yapı, bu alt yapının yaygınlığı ve
etkinliği, ağ ve bilgi hizmetleri ile ilgili standartlar (TCP/lP, Z39.50, SGML,
ASCII, PDF vd.)[7] vb.
gibi konular bir elektronik kütüphanenin kurulmasında ve başarıyla
işletilmesinde son derecede önem taşımaktadır.
Bu bağlamda “bilgi teknolojisi-içerik
bütünleşmesi” ilişkisine de kısaca değinmekte yarar vardır. Yeni teknolojiler
genellikle bir önceki teknolojinin yerini tamamen almamakta, bilgiler değişik
ortamlarda (kağıt, mikrofiş, CD-ROM vd.) yayımlanmaya devam etmektedir. Öte
yandan, kağıdın dışındaki diğer bilgi taşıyan nesneler genellikle bu nesneleri
okumaya, dinlemeye ve görmeye yarayan teknoloji ve yazılım ürünleri ile
birlikte bohçalanmaktadır (bundled). Göreceli olarak daha eski ortamlarda
bulunan bilgilerin gerek saklama gerekse erişim açısından zaman zaman yeni
ortamlara aktarılması gerekmektedir. Bir başka deyişle, içeriğin bilgisayar ve
iletişim teknolojileriyle birleştirilebilmesi için sağlam bir bilgi teknolojisi
desteğine ihtiyaç vardır. Elektronik kütüphaneler için ağ hizmetlerinin mi
yoksa içeriğin mi daha pahalıya geldiği zaman zaman tartışma konusu
olabilmektedir. ULAKBİM’den örnek vermek gerekirse; Ulusal Akademik Ağ
ULAKNET’in kurulması için yaklaşık bir milyon dolar harcanmıştır. Türk Telekom
A.Ş.’nin de aynı amaçla 6-7 milyon dolar yatırım yaptığı tahmin edilmektedir.
Üniversitelerin mevcut ULAKNET bağlantılarının kirası yılda yaklaşık iki milyon
dolar tutmaktadır. Oysa ulusal çapta bir elektronik kütüphanenin kurulabilmesi
için yaklaşık 8-10 milyon dolar başlangıç yatırımına, 2-3 milyon dolar da
elektronik bilgi kaynaklarının lisans ücretlerine harcanması gerekecektir.
ULAKBİM’in 1997 yılında sadece basılı süreli yayınlara harcadığı para yaklaşık
üç milyon dolardır. Öte yandan, ağ hizmetlerinin tersine, bütün içeriğin ULAKBİM
tarafından toplanması ve bu bilgilere erişim sağlanması olanaksızdır.
Konsorsiyumlar
Aracılığıyla İşbirliği: İki ya da daha fazla
kütüphanenin kendi kullanıcılarına daha gelişmiş bilgi hizmetleri vermek üzere
birlikte çalışmaları “işbirliği” olarak tanımlanabilir. Söz konusu işbirliği
ortaklaşa derme geliştirmeden belge sağlamaya, kataloglamadan teknik işlemlere
kadar çeşitli alanlarda gerçekleştirilebilir. İşbirliği ve eşgüdüm olanakları
bilgisayar ağlarının da katkısıyla teknolojik açıdan daha kolay
gerçekleştirilebilmekte ve (ortaklaşa koleksiyon geliştirme ya da sahip olmaya
karşı erişim gibi hususlarda olduğu gibi) yeni yaklaşımlar denenebilmektedir.
“Konsorsiyum” terimi ise birden fazla kuruluşun bir araya gelerek
oluşturdukları tüzel kişilik olarak tanımlanmaktadır. Kütüphaneler tarafından
oluşturulan konsorsiyumların temel işlevleri fiziksel kaynakları paylaşmak
(toplu kataloglar, kütüphanelerarası ödünç verme gibi), lnternet’e bağlantı
sağlamak ve elektronik bilgi kaynaklarını ağ aracılığıyla kullanıcıların
hizmetine sunmaktır. MOREnet (Missouri Research and Education Network: http://www.more.net), GALILEO (Georgia
Libraries Learning Online: http://galileo.gsu.edu)
ve JSTOR (Journal Storing: http://www.jstor.org ) kütüphaneler tarafından kurulan
konsorsiyumlara örnek olarak verilebilir.
Ülkemizde de ULAKBİM’in ve üniversitelaraştırma kütüphanelerinin katılımıyla bir konsorsiyum kurulabilir mi? Bu soruya verilecek yanıt elektronik bilgi kaynaklarına ve ağ aracılığıyla verilen bilgi hizmetlerine bakış açımızla yakından ilgilidir. ULAKBİM kurulduğundan bu yana elektronik kütüphane alt yapısını geliştirmek üzere çalışmalarını sürdürmektedir. Elektronik kütüphane hizmetleri ve konsorsiyum konusu ULAKBİM Cahit Arf Bilgi Merkezi Danışma Kurulu’nun çeşitli toplantılarında ayrıntılı olarak tartışılmıştır. Böyle bir konsorsiyumun kurulabilmesi için bazı alt yapı ve mevzuat sorunlarının çözümlenmesi gerektiği açıktır. Başlangıç yatırımı ve elektronik bilgi kaynakları lisanslarının her yıl satın alınması için gereken paranın nereden bulunacağı ve işletme maliyetlerinin nasıl karşılanacağı gibi konuların konsorsiyumda görev almak isteyen kurucu üyeler tarafından enine boyuna tartışılması gerekmektedir. Dağıtık bir yapı içerisinde elektronik bilgi kaynaklarına Ulusal Akademik Ağ (ULAKNET) aracılığıyla erişim sağlanacağı göz önüne alınacak olursa, hem ULAKBİM açısından, hem de konsorsiyum açısından öncelikli konuların belirlenmesi gerekmektedir. Bu konular şöyle sıralanabilir:
• Ağ üzerindeki bilgi kaynaklarını ve hizmetlerini geliştirmek ve bunlara erişmek ıçın çeşitli kavramsal modellerin geliştirilmesi;
• Bu
modellerin denenmesi ve gerçekleştirilmesi için pilot projeler yapılması;
• ULAKBİM
bilgi sağlama hizmetlerinin yeniden tasarlanması;
• Elektronik
ortamlarda bilgi kaynakları sağlama politikaları ve prosedürlerinin
geliştirilmesi;
• ULAKBİM ile diğer kütüphaneler arasındaki karşılıklı ilişkilerin gözden geçirilmesi ve yeniden şekillendirilmesi; ve
• ULAKBİM Elektronik Kütüphanesinin geliştirilmesi için yapılacak yatırımı desteklemek üzere mali kaynakların yaratılması.
Konsorsiyum çerçevesinde oluşturulacak çeşitli komiteler marifetiyle ULAKBİM’in ve konsorsiyuma üye diğer kütüphanelerin orta ve uzun vadeli stratejileri, öncelikleri ve kısıtlı kaynakların optimal kullanımı, elektronik bilgi hizmetleri veren teknik personel ile kütüphaneci ve bilgi uzmanlarının eğitimi, kullanıcılarla daha etkin ilişkiler kurulması vb. gibi konularda çeşitli çalışmalar yapılabilir. Eğitim ve araştırma-geliştirme amaçlı böyle bir konsorsiyumun kullanıcıların elektronik bilgi ihtiyaçlarını karşılamada önemli rol oynayacağı kanısındayız.
[1]
TÜBİTAK Ulusal Akademik Ağ ve Bilgi Merkezi (ULAKBİM) Danışma Kurulları
Ortak Toplantısı’nda (Abant Izzet Baysal Ünıversitesi, 18-19 Nisan 1998)
yapılan sunuşun kısaltılmış biçimidir. Bu yazıda “elektronik kütüphane” ve
“dijıtal kütüpnane” terimlerı eş anlamlı olarak kullanılmıştır.
[2]
“Technology refreshment” ya da “technoıogy migration” teknolojik yönden eski
bir ortam üzerindeki bilgilerin yeni ortamlara aktarılması anlamına
gelmektedir. (örneğin, bilgisayar teyplerınde saklanan bilgilerin teknolojik
açıdan daha ileri optik disklere aktarılması gibi).
[3]
Preserving digital information. Report of the Task
Force on Archiving of Digital information commissioned by the Commission on
Preservation and Access and The Research Libraries Group. May 1,1996. p.8.
(Raporun elektronik kopyası için bkz.: ftp://ftp.rlg.org/pub/archtf/final-report.pdf)
[4] “Digital Library SunSITE Collection and Preservation Polıcy. (Raporun
elektronik kopyası için bkz.: http://sunsite.berkeley.edu/Admin/collection.html)
[5]
lnternational Coalition of Library Consortia (ICOLC). “Statement of Current
Perspective and Preferred Practices for the Selection and Purchase of
Electronic lnformation,” 25 March 1998. Altmış kütüphane konsorsiyumu
tarafından imzalanan bu bildirinın elektronik kopyası Koalisyonun Web
sayfasından edinilebilir: http://www.library.yale.edu/consortia/statement.html
[6]
Joseph J. Branin and Mary Case, “Reforming scholarly publishing in the
sciences: a librarian perspective.” Notices of AMS 45(4): 475-486, Aprıi
1998. p 478.
[7] Elektronik kütüphane standartlarıyla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz.: Lorcan Dempsey ve diğerleri. “Elib standards guidelines.” (Version 1.0). FIG1T, 26 February 1996. (Raporun elektronik kopyası http://www.ukoln.ac.uk/services/elib adresinden edinilebilir.)