Giriş

Osmanlı devletinin kuruluşundan XVII. yüzyılın başlarına kadar şehzâdeler arasında çıkan taht mü­câdeleleri, devletin dâhilî hâdiseleri arasında mühim bir yer tutar. I. Murad zamanında fiilen başlayan bu mücâ­deleler, Fetret Devrinde Yıldırım Bâyezid'in oğulları ara­sında devleti parçalanma ve dağılma noktasına getirmiş; Fâtih Sultan Mehmed'in oğullan Bâyezid ve Cem; II. Bâyezid'in oğullan Ahmed, Korkud ve Selim arasında yeni boyutlar kazanmıştır. Her taht mücâdelesi, devletin dü­zen ve istikrârında ve sosyal hayatta bir takım aksaklık­lara sebep olmuş, uzun süren iç mücâdelelere yol açmıştır.

Bu mücâdelelerin, Osmanlı saltanat verâsetli usûlün­den tutalım devletin içinde bulunduğu siyâsî, sosyal, iktisâdî, kültürel ve bünyevî yapısına varıncaya kadar zamana ve döneme göre değişen çok çeşitli sebepleri vardır. Bu sebeple, söz konusu mücâdeleleri sâ­dece “saltanat hırsı” gibi basit ve tek bir sâike bağlamak, oldukça sathî ve kolay bir îzah tarzı olur.

Şehzâde mücâdeleleri içinde Kānûnî Sultan Süleyman'­ın oğulları Sultan Mustafa, Selim ve Bâyezid arasında zu­hur eden mücâdeleler, doğurdukları netîceler bakımın­dan husûsî bir ehemmiyeti hâizdir. Çünkü, bu mücâde­leler sonunda sosyal ve siyâsî huzursuzluklar bir yana, şehzâdelerin yönetime hazırlanması safhasında da mü­him değişiklikler ortaya çıkacaktır. Bu sebeple, söz ko­nusu mücâdeleleri incelemeğe geçmeden önce, onlara ze­min hazırlayan târihî ortamı, diğer bir ifâdeyle, Kānûnî'nin hükümdarlığının son on yılındaki Osmanlı devle­tinin iktisâdî ve içtimâî durumunu, askerî vaziyetini göz­den geçirmemiz, konumuz açısından faydalı olacaktır. Zîrâ yukarıda da kısaca işaret edildiği gibi, konunun tek boyuttan incelenmesi, durumun îzâhı ve anlaşılması için yeterli değildir.

1550'lerden Sonra Osmanlı Devletinin Durumu:

Bilindiği ve bir “müteârife” hâlinde tekrarlandığı gi­bi, Kānûnî devri (1520-1566), Osmanlı İmparatorluğu'nun uzun târihi içinde, devletin en parlak dönemlerin­den biri ve belki yegânesi sayılmıştır. Bu görüş, muhtelif yönlerden hakîkaten doğrudur. Esâsen, XVI. yüzyıl Os­manlı devletinin çeşitli teşkilâtları ve müesseselerinin te­şekküllerini tamamladıkları ve en üst seviyelerine gele­rek klâsikleştikleri bir yüzyıl idi. Bu yüzden siyâsî ve ik­tisâdî çöküşün ileri safhalara ulaştığı daha sonraki yüz­yıllarda, zuhur eden aksaklıkları ıslâh etmek için tedbir­ler aranırken, XVI. yüzyıl ve bilhassa Kānûnî dönemi üze­rinde ısrarla durulmuş ve devleti eski gücüne kavuştur­manın tek yolu, aynı dönemdeki kānun ve nizâmların tek­rar ve ciddî bir şekilde uygulanmasında görülmüştü[1]. Ancak bu parlak görünüşün yanında, Kānûnî dönemi­nin şâşaası içinde varlıkları yeterince hissedilmeyen fa­kat tesirleri ve sıkıntıları daha sonraki yüzyıllarda çok daha bâriz bir şekilde müşâhede edilen pek çok bozuk­luk da esas olarak bu devirde belirmeğe başlamıştır[2].

Kānûnî'nin bilhassa 1550'lerden sonraki hükümdarlı­ğı esnâsında yavaş yavaş hissedilmeğe başlayan bozuk­lukların âmillerini çok daha eski târihlerde aramak ge­rekir. Bilindiği gibi, 1490'larda Doğu'ya uzanan Ümit Burnu yolunun bulunması ve Amerika'nın keşfi gibi hâ­diselerle İngilizler, Hollandalılar ve Portekizliler deniz­lerde hâkim duruma geçmişler[3], dünyâ ticâret yolları tedrîcen Doğu Akdeniz ve Ön-Asya'dan açık denizlere kaymış[4] ve aynı dönemde Batı dünyâsında meydâna ge­len ticâret ve sanâyi sâhasındaki gelişmeler, Osmanlı dev­letinin dış ticâretini etkilemeğe başlamıştı. Kānûnî zama­nında fazla bunaltıcı olmayan bu etkileme, iç ticârete de yansıyarak yavaş yavaş iktisâdî yapının bozulması­na yol açmış ve buna muvâzî olarak içtimâî bünye üzerinde kötü tesirler bırakmıştı[5].

Dikkati çeken ilk sıkıntı para darlığı şeklinde kendini gösterdi. Bu darlık eskiden beri hissedilmekle beraber[6], XVI. asırda tımarlı ordunun muhtelif sebeplerle işe yaramamağa başlaması ve Yeniçeri ordusunun sayışının art­tırılması, bunların doğrudan merkezî hazmeden beslen­meleri sebebiyle, daha ağır ve sürekli bir hâl almıştı[7]. Diğer taraftan, imparatorluk hudutları fevkalâde geniş­lemiş bulunuyordu. Bu yüzden aylarca suren uzun seferler, yeteri kadar fayda temin edici olmadığı gibi, devlet har­camalarını da artırıyor, bu harcamaları karşılayabilmek için kâfî kaynaklar bulunamıyor, ancak sık sık vergile­rin artırılması yoluna gidiliyordu[8]. Meselâ, eskiden sâ­dece seferler öncesinde konulan ve geçici bir vergi türü olan tekâlif-i dîvâniyye, dâimî vergi hâline getirilmişti[9]. Buna paralel olarak, gümüşe dayalı para sistemi olan akçenin sürekli değer kaybetmesi ve zaman zaman akçe içindeki gümüş oranının düşürülmesi[10], alım gücünü za­yıflatıyordu. M. Akdağ'a göre, 1548'den îtibâren ülkede eşya fiyatlarında dikkate değer artışlar meydâna gelmişti[11].

Aynı dönemdeki ikinci sıkıntı ise, tımar sisteminin bo­zulmağa başlaması oldu[12]. Mâliyesi büyük ölçüde tarı­ma ve dolayısıyla tımar sistemine bağlı olan Osmanlı dev­letinde bu sistemin bozulması, hem ordunun ekseriyeti­ni oluşturan ve doğrudan hazîneden beslenmeyen tımarlı ordunun kuvvet kaybetmesine, hem de tarım ürünleri­nin azalmasına ve bu yüzden mevzî kıtlık ve yoksulluk­lara yol açmıştı[13].

İktisâdî bozuklukların umûmîleşmesi ve vergilerin art­ması, netîce olarak, toprağa bağlı çiftçi-köylü zümresini de fakirleştirmeğe başladı. Bu durumdan istifâdeye kal­kışan bir takım fâizciler, devlet tarafından % 10-15 ve hat­tâ bâzan 20'ye kadar varan fâize müsaade edildiği hâlde[14], bu nisbeti % 50-60'lara çıkararak halkı soymağa başlamışlardı[15].

İster para darlığından[16], ister iktisâdî ve mâlî sıkın­tıdan, ister vergilerin arttırılmasından ve isterse fâizcile­rin ifratından olsun, şu veyâ bu şekilde, sosyal ve ekono­mik durumu sarsılan çeşitli zümreler oluşmuştu. Bunla­rı, ekonomik durumları bozulan ve hoşnutsuzlar züm­resi hâline gelen tımar erbâbı; vergilerin artması ve yok­sulluklar neticesi toprağını terk eden çift-bozan (levendât) tâifesi ve medreselere yığılan, ancak mezun olduk­tan sonra kısa sürede bir is basma geçemeyen talebe grup­ları (suhtevât) olarak sıralamak mümkündür. Bunlara, kendi çıkarlarını kovalayan ve bu uğurda küçük kıpırdan­maları tahrikten çekinmeyen bâzı Kapıkulu erkânı (dev­şirme zümresi) ile münferit zaîm, kadı ve beyleri de ilâve etmek mümkündür.

Bunlardan geçimleri dirlik gelirlerine bağlı bulunan ve savaşlarda aslî yükü taşıyan tımar sâhiplerinin, uzun sü­reler dirlik gelirlerinin hiç artmaması ve mevcûdun da kıy­metten düşmesi yüzünden refah seviyeleri gerilemiş ve ni­hâyet merkezî hükûmete cephe almalarına yol açmıştı[17]. Meselâ, merkezî idare tarafından “âsî” sayılan şehzâde­lerin etrâfına toplanan tımar sâhiplerinin çoğunlukta ol­duğu Orta Anadolu'da bu durum çok daha bârizdir. 1575/76 tarihli Bozok tahrir defterine göre, Bozok san­cağında toplam 683 tımar sâhibi vardı ve bunların 629'un geliri 4000 akçenin altında bulunuyordu[18]. Aynı sancak­taki zaîmlerin gelirleri de, çok daha yüksek olması îcap ederken, 20.000 akçenin altında kalmaktadır[19]. Bu du­rum, aynı bölgede yer alan diğer sancaklarda da aynı idi. Diğer taraftan, tımar sâhiplerinin sayışı artarken, dirlik gelirleri azalmıştı[20].

Toprağa bağlı çiftçi-köylü zümresi ise, ekonomik açı­dan durumları sarsılan tımar sâhiplerinin tazyîki; mik­tarı ve türü artırılan vergi yükleri altında borçlarından kurtulmak için fâizci zümresine sığınmış ve dolayısıyla daha fazla borç altına girmişti. Bütün bu baskı ve yük­lerden kurtulmanın yolunu, çiftini-çubuğunu bırakarak köyünü terk etmekte bulan çiftçiler, çift-bozan veyâ levendât adı altında etrâfa yayılmağa ve gittikleri yerlerde “harâmîliğe” başlamışlardı[21]. F. Braudel, 1550'den ve bilhassa 1560'lardan sonra bütün Akdeniz ülkelerinde ol­duğu gibi, Osmanlı ülkesinde de bu tür “haydutluk” hâ­diselerinin yoğun olarak görüldüğünü tesbit etmiştir[22].

Gayr-i memnun zümreler içerisinde medrese talebele­rinin durumları biraz daha farklıdır. Bunlar, fiilen şehzâde mücâdelelerine karışmamışlar, ancak gruplar hâlin­de etrâfa dağılarak, oluşan istikrarsız ortam içerisinde le­ventler gibi pek çok soygun, hırsızlık ve yol kesicilik hâ­diselerine karışmışlar, hattâ gittikleri yerlerde çeşitli ah­lâksızlıklara sebebiyet vermişlerdi[23]. Devlet tarafından bütün bu hareketlerin önü alınamıyor, bu ise halkın dev­lete olan güvenini sarsıyordu[24].

Yukarıda kısaca belirtilen zümrelerin şehzâde mücâ­delelerinde ehemmiyetli bir rol oynadıkları anlaşılıyor. Hattâ ileride göreceğimiz gibi, Şehzâde Mustafa'nın öl­dürülmesinden sonra 1555'te Rumeli'nde patlak veren Düzmece Mustafa hâdisesinde, şehzâde olduğunu iddiâ eden kişinin etrâfında toplananların hemen hemen hep­si söz konusu iktisâdî ve içtimâî bozukluklardan etkile­nen bu gayr-i memnun zümrelerden oluşmuştu[25]. Bu duruma kısaca işâret eden F. Braudel, Selim-Bâyezid hâ­disesinde devrin sosyal manzarasının, Osmanlı kaynak­larının gösterdikleri sebeplerden daha az etkili olmadı­ğını belirtir[26].

Osmanlı sultanlarının merkezî otoriteyi güçlendirmek için çeşitli tedbirler aldıkları mâlumdur. Bunlardan biri­si de sosyal tabanları olmayan ve tek dayanakları hükümdar olan devşirmelerden müteşekkil Yeniçeri ordusudur. Yerli aristokrasinin teşekkülünü önlemek veyâ hiç değil­se başka bir güçle dengelemek şeklinde bir politikanın ürünü olan Yeniçeriler, başlangıçta sosyal bir tabanları ve dayanacak sınıfları olmamasına rağmen, bilâhare kendi aralarında çok güçlü bir “ocaklı” sınıfı ve şuuru oluş­turdular. Esasen, devletin cismânî gücü de büyük ölçü­de devşirmeler arasından sivrilmiş devlet adamlarının eli­ne geçmiş bulunuyordu. Aynı “ocağa” mensup olmanın tesiriyle yüksek mevkilere daha ziyâde kendileri gibi “ocaklı” olanların geçmesini temin için yoğun gayretler gösteriyorlardı. Bu durum, Yeniçerilerle tımar sâhipleri arasında dikkati çeken olumsuz bir ortam vücûda getir­mişti. Ş. Turan, bu durumu söyle îzah eder:

“Çünkü sipahilerin para darlığı çekmelerine mukabil Kapıkulları, maaşlarını doğrudan doğruya devlet hazi­nesinden para olarak aldıkları ve ellerine geçen para mik­tarı sâbit kaldığı için bu darlığı hissetmemişlerdi. Bun­dan dolayı, Kapıkullarının inhisârı altında bulunan ümerâ sınıfına yükselmek hakkından mahrum olan tımar erbabı, onları kıskanmağa ve vaziyetlerini düzeltmek için Kapı­kulu olmayı şiddetle istemeğe başlamışlardı”[27]_.

İşte yukarıda ana hatlarıyla belirtmeğe çalıştığımız Os­manlı devletinin 1550'lerden sonraki durumu, taht mü­câdelelerinin kanlı ve sarsıcı olmasına uygun bir zemin hazırladı. Esâsen, iktisadî ve sosyal manzarayı göz önüne almadan, hâlinden memnun zümrelerin, durup durur­ken isyan sayılacak hareketlere kalkışmalarının ve her is­yanda isyan eden şehzâde tarafında yer almalarının îza­hı, sırf taht hırsı ve şehzâde sevgisine dayanmakla müm­kün olamaz. Şimdi, söz konusu şehzâde mücâdelelerine daha yakından bakabiliriz.

Şehzâde Mustafa Hâdisesi:

Şehzâde Mustafa hâdisesi[28], eski kaynaklarımız­da üzerinde pek fazla durulmayan bir hâdisedir[29]. Kay­naklara göre, Mustafa'nın etrâfına toplanan bâzı “alçak ve rezil” kişiler, şehzâdeye “babanız ihtiyarladı, artık se­ferlere çıkamıyor, kendisine kalsa sizi halef tâyin edecek, ama buna Rüstem Paşa engel oluyor. Ordu da sizi isti­yor. Ordunun başına geçip Sadrâzam'ı öldürürseniz, ba­banızda Dimetoka sarayında ömrünün geri kalan kısmı­nı taat ve ibâdetle geçirse” diyerek onu kandırmışlar[30], şehzâde de buna inanarak harekete geçmiş, bunu haber alan ve o sırada Anadolu'da bulunan Rüstem Paşa ise, durumu pâdişâha bildirmiş, Kānûnî de oğlunu öldürt­mek sûretiyle tehlikeyi önlemiştir.

Eski kaynaklarımız ve hattâ İ. H. Uzunçarşılı ve İ. H. Dânişmend gibi yakın dönem müelliflerimiz, hâdisenin mâhiyeti ve bunu hazırlayan âmiller üzerinde hiç durma­yarak, şehzâdenin babasının otağında yedi dilsiz tarafın­dan boğulmasını canlandıran faciâ sahnesiyle ilgilenmek­ten ve hâdiseyi sâdece taht hırsına ve saray entrikalarına bağlamaktan ileri gitmemişlerdir. Hattâ Hammer[31] ve Busbecq[32] gibi yabancı müellifler de bunlardan pek farklı bir şey söylemezler. Bütün kaynakların ittifak et­tikleri tek husus, şehzâdenin öldürülmesinin Hurrem Sultan[33] ile dâmâdı Rüstem Paşa[34] ve kızı Mihrimâh Sultan[35] tarafından hazırlanmış bir tertibin netîcesi oldu­ğudur. Konuyu lâyıkıyla değerlendiren tek eser ise, Ş. Turan tarafından telif edilen eserdir.

Hâdise, kaynakların belirttiği gibi sâdece saray entri­kalarının ve bâzı “müfsid “leri n ifsâdı netîcesinde mi vukû' bulmuştur? Değilse, saray entrikalarının ve “müfsid”lerin rolleri nedir? Şehzâde Mustafa gerçekten babası­na karşı harekete geçmeğe niyetlenmiş miydi? Ve en mü­himi, çevresine toplananlar var mıydı ve bunlar kimler­di? Konunun tam olarak değerlendirebilmesi için bütün bu soruların cevâbının verilmesi gerekir.

Gerek Kânûnî'nin eşi Hurrem Sultan'ın ve gerekse dâ­mâdı ve kızının hâdiseyle yakından ilgili oldukları anla­şılıyor. Hurrem Sultan'ın Şehzâde Mustafa aleyhinde tavır takınması bir dereceye kadar normal görülebilir. Çünkü, Şehzâde Mustafa, Hurrem'in kendi öz oğlu değildi. Kâ­nûnî'nin Hurrem'den önceki eşinden doğmuştu. Şehzâde Mustafa'nın, babasının ölümünden sonra tahta geç­mesi hâlinde, normal olarak, gerek Hurrem Sultan'ın, ge­rekse öz oğullarının hayâtı tehlikeye girecek demekti. Bu hesaplar içinde hareket eden Hurrem Sultan, hem kendi geleceğini, hem de oğullarının istikbâlini emniyet altına almak için faaliyete geçmiş ve Şehzâde Mustafa lehine gelişen müsbet ortamı ve çıkarılan bir takım rivâyetleri, kendisinin gerçekten büyük tesiri altında bulunan koca­sı Kânûnî'ye aktarmış, bu ortamı şehzâde aleyhine çe­virmek için bütün gayretini göstermişti[36]. Devşirme menşe'li Rüstem Paşa, kayın-vâlidesinin tâlimâtıyla ha­rekete geçerek[37], Mustafa'nın mührünü taklitle, onun ağzından İran Şahı Tahmasb'a babasına karşı kendisine yardım etmesini isteyen bir mektup yazdırmış ve yine aynı şekilde güyâ aldığı cevâbı hâvî mektûbu Kânûnî'ye iletmişti[38]. Kānûnî, evvelâ buna inanmamışsa da[39], hem karısının sürekli telkinleri[40], hem de müstakbel bir se­fer hazırlıkları dolayısıyla Aksaray'da bulunan Vezîr-i a'-zam Rüstem Paşa'nın gönderdiği mektup sonunda oğlu­nun kendisine karşı harekete geçeceğine kanaat getirerek Şeyhülislâm'a an aldığı bir fetvâ ile[41] konuyu meşrûlaş­tırmağa çalışmış ve nihâyet oğlunu öldürtmüştür[42].

Kaynakların ortaklaşa belirttiklerine göre, sağlam ka­rakterli, fazîlet sâhibi, cesur, âdil, ilim-sever, âlimlere ve şâirlere hürmetkar, mütevâzı ve cömert bir insan olan Şehzâde Mustafa'nın hem halkın, hem de ordunun sevgisini kazandığı ve herkes tarafından tabiî “velîahd” olarak gö­rülmeğe başlandığı anlaşılmaktadır. Esâsen bu fazîletle­rine ilâveten Mustafa, diğer bütün şehzâdelerin yaşça en büyüğü idi.

Şehzâde Mustafa'nın, babasına karşı hiç bir fiilî hare­kete geçmediği bilinmektedir. Ancak, ordunun ve halkın kendisine yönelik teveccühünden haberdar olduğu ve bu yüzden bâzı teşebbüslerde bulunduğu[43], hattâ çok uzaklardan bâzı kişilerin yerlerini terk ederek kendisinin sancak beği olarak bulunduğu Amasya'ya gelip hizmeti­ne girdikleri anlaşılıyor[44]. Bununla birlikte, şehzâdenin bütün faaliyetlerinin babasının ölümünden sonrasına yö­nelik olduğu söylenebilir. Zîrâ, isyâna niyetlenmiş bir şehzâdenin, hiç bir tedbir almağa gerek duymadan babası­nın otağına girmekte tereddüt etmemesi ve hattâ başına bir hâl gelebileceği endîşesini belirten yakınlarının uya­nlarına ehemmiyet vermemesi, başka bir şekilde îzah edilemez.

Bu arada şunu da belirtmekte fayda vardır. Ordunun, halkın ve ulemânın Şehzâde Mustafa'ya teveccühlerinin sebepleri, sâdece onun hâiz olduğu yüksek meziyetlere ve bundan kaynaklanan sevgiye hamledilemez. Asıl se­bepleri, bu yüksek meziyetlerden ziyâde, ülkenin o sıra­larda içinde bulunduğu iktisâdî ve mâlî sıkıntıda, diğer bir ifâdeyle, vergilerin artması, devlet masraflarının ço­ğalması, çift-bozan “reâyâ” ve “suhtelerin”, yukarıda işâ­ret edildiği gibi sosyal huzûru bozmaları ve fâizcilerin ya­vaş yavaş halkı soyar bir tavır takınmaları netîcesinde olu­şan gayr-i müsait ortamda aramak lâzımdır. Bu ortam­dan huzursuz olanlar, dirlikleri bozulanlar ve diğer mu­hâlefet grupları, uzun süre tahtta kalmış ve zâten yaşlan­mış bulunan Kânûnî'den ümitlerini keserek, Şehzâde Mustafa'yı, yakın bir gelecekte hükümdar olması muh­temel biri sıfatıyla haklarının tabiî koruyucusu olarak gör­meğe başlamışlardı. Bütün bu gruplar, Kânûnî'nin yaş­lılığı sebebiyle düzen ve istikrârı sağlayamadığına, ikti­sâdî sıkıntılara çâre bulamadığına inanıyor ve onun ye­rine, bu zorlukları göğüsleyeceğine kânî oldukları oğlu­nun tahta geçmesini arzûluyorlardı. Yeniçerilerin de, şu veyâ bu sebeple, onu çok sevdikleri ve tahtta görmek istedikleri anlaşılmaktadır[45].

Bütün bu sempatilere karşı şehzâdenin tavrı neydi? Ke­za, aynı gruplara yönelik mesajlar vermiş miydi? Bu so­rulara kaynaklardan yeterli cevaplar bulunamamakla be­raber, şehzâdenin söz konusu gruplara karşı tamâmen ka­yıtsız kalmış olması düşünülemez. Zîrâ, bilindiği gibi, Os­manlı hükümdarları (bilhassa Kānûnî zamanına kadar), şehzâdelerinin her birini geleceğin taht namzetleri ola­rak görüyor ve eğitimlerini ona göre verdiriyorlardı. Her şehzâde, belli bir yaşa geldikten sonra sarayda husûsî ho­calar tarafından eğitiliyor ve bilâhare idârî kābiliyetleri­nin gelişmesi için Amasya, Karaman ve Manisa gibi muh­telif vilâyetlere sancak beği olarak gönderiliyorlardı. Ay­rıca, bu vilâyetlerde bulunurlarken maiyyetlerinde kabi­liyetlerini isbat etmiş devlet adamları da bulunuyordu. Şu hâle göre, kaynaklarımızın meziyetleri îtibâriyle bi­raz Yavuz Sultan Selim'e benzettikleri bir şehzâdenin, Sul­tan Mustafa'nın, geleceğe ve tahta yönelik hiç bir düşünce içinde olmadığı söylenemez. Kendi lehinde veyâ aleyhin­de oluşan veyâ oluşması ihtimâli bulunan hiç bir hare­keti göz ardı etmesi de düşünülemez[46]. Fakat, bütün bunlara rağmen, onun herhangi bir fiilî harekete geçece­ğine dâir hiç bir delil yoktur.

Mustafa'nın ortadan kaldırılmasından sonra, hiç değilse zımnen onun etrâfında toplananlar, ölümünün ar­dından dağılmamışlar, bilhassa çift-bozan reâyâ zümre­si ve durumları bozulan tımar sâhipleri ile şehzâdeye ümit bağlayan diğer gayr-i memnun zümreler, onun intikamı­nı almak[47] bahânesiyle, Rumeli'nde vukû' bulan Düzme­ce Mustafa hâdisesinde, şehzâde olduğunu ve Aktepe'de ölmediğini, bir yolunu bulup kaçtığını iddiâ eden kişi­nin etrâfında toplanarak yeni karışıklıklar çıkarmışlar­dır. Mustafa'nın îdâmının en açık ve acıklı akisleri, dev­rin şâirlerinin yazdıkları mersiyelerde görülür[48].

Bu hâdisede Kânûnî'nin takındığı tavır çok ilgi çeki­cidir. Onun, fitnenin esâs âmilleri üzerinde fazla düşün­mediği, oğlunun gerçekten kendi sağlığında isyan edip etmeyeceğini yeterince araştırmadığını, bir takım telkin ve rivayetlerin haddinden ziyâde tesiri altında kaldığı ve en mühimrni, babası ile dedesi arasında geçen hâdisenin[49] bir benzerinin kendi başına da geleceğinden çok korktuğu anlaşılıyor.

Şehzâde Bâyezid ve Selim Hâdisesi:

Şehzâde Mustafa'nın boğdurularak öldürülmesinden sonra, şehzâde Cihangir'in de eceli ile ölümü üzerine Kâ­nûnî'nin Selim ile Bâyezid'den başka oğlu kalmamıştı. Bâyezid Kütahya'da, Selim ise Manisa'da sancak beği ola­rak bulunuyorlardı. Bundan sonra, taht üzerinde yavaş yavaş bu iki şehzâdenin rekābeti ortaya çıkacaktır.

Eski kaynaklarımız, Selim ile Bâyezid arasında çıkan mücâdele üzerinde teferruatlı olarak durmakla bera­ber[50], hâdiseyi, yine Şehzâde Mustafa'da olduğu gibi taht hırsına bağlayarak, suçu Bâyezid'e yükleme yolunu tercih etmişlerdir. Bu kaynakların çoğu, müverrih Âlî'­nin verdiği bilgileri[51] nakletmekten ileri gitmezler. Bun­lara göre, Bâyezid'in isyanı, vezîr-i a'zam olmak isteyen Lala Mustafa Paşa'nın, Şehzâde Selim lehine tertipledi­ği bâzı karşılık tertipler neticesi vukû' bulmuş[52], onun “hîle ve fitnesi, rahmetli Sultan Bâyezid'in başını belâya” sokmuştur[53].

Devşirme menşe'li Lala Mustafa Paşa'nın[54] hâdisede mühim rolü olduğu anlaşılmakla birlikte, kanaatimizce bu rol, zâten mevcut olan iki kardeş arasındaki rekābeti açığa çıkarmaktan ibârettir. Zîrâ, Şehzâde Bâyezid, ağa­beyi Sultan Mustafa'nın ortadan kaldırılmasından son­ra, babasının ardından artık tahta kendisinin geçeceğine iyiden iyiye inanmağa başlamış bulunuyordu[55]. Kay­naklarımızın ortaklaşa belirttiği ve kendisinin sâhip bu­lunduğu fevkalâde meziyetlerle kardeşi Selîm'e üstün ol­duğunu düşünüyor ve her hususta kendisinden aşağıda gördüğü Selim'in tahta geçeceğine ihtimâl vermiyor­du[56]. Bu düşünceyle, bir an evvel Selim'i bertaraf etme­ği ve taht yolunu kendisine açmağı hesaplıyordu. Zîrâ, Selim kendisinden büyüktü ve o hayatta kaldığı müddetçe, kendisinin tahta geçme ihtimâlini zayıf görüyordu. Yine kaynaklarımıza göre, Selim önceleri taht düşüncesiyle ilgilenmiyor, “tevekkül-i cenâb-ı Hazret-i Girdkâr üzre” bulunuyordu[57].

Lala Mustafa Paşa, işte böyle bir ortamda iki şehzâde arasındaki rekābete karışmış ve eskiden hizmetinde bu­lunduğu Bâyezid'in Selim aleyhinde harekete geçmesini sağlamıştı[58]. Selim'in Lalası olarak Manisa'da bulunan Mustafa Paşa, tahtın kendisine geçmesini sağlamak hu­sûsunda her türlü tedbîri almak için Selîm'den yetki ve ileride “sadrâzam olacağına dâir” söz aldıktan sonra[59], eski efendisi Bâyezid'le temasa geçerek tahta aslâ lâyık olmayan Selim'i bertaraf etmesi için harekete geçmeğe iknâ etmiştir. Böylece çift taraflı oynayan Lala Mustafa Paşa'nın faaliyetleri netîcesinde, kızışan ortamı yatıştır­mak için baba Kānûnî, Şehzâde Bâyezid'i Amasya'ya, Se­lim'i ise Konya'ya vâlî olarak nakletmeğe karar vermiştir.

Şehzâde Selim, bu nakil emrine itaat ederek Konya'ya gitmeği hemen kabûl etmiş; ancak Bâyezid, taht merke­zine uzak olan Amasya'ya gitmek istememiş ve türlü mâ­zeretler ileri sürmüşse de, babası tarafından bu mâzeret­ler kabûl edilmemişti[60]. Esâsen 1555'te Rumeli'nde vu­kû' bulan Düzmece Mustafa hâdisesinde ihmâli ve kasdı bulunduğu şeklindeki rivâyetler yüzünden daha önce ken­di hakkında tereddütler uyandıran Bâyezid'in babasına gönderdiği pek çok mektup[61], Amasya'ya gitmek iste­meyen oğlu hakkında Kânûnî'yi iyice şüphelendirmeğe başlamıştı. Selim ise, babasının küçük kardeşi hakkında edindiği olumsuz intibâların kendi lehine olacağını iyi he­sap etmiş ve emre mutî oğul rolü oynamasının kendisi için daha iyi olacağını anlamış bulunuyordu. Sonunda babasını iknâ edemeyen Şehzâde Bâyezid, ister istemez Amasya'ya gitmek için Kütahya'dan ayrılmıştı, ama asıl hâdise de bundan sonra şiddetlenmeğe başlayacaktı. Ni­tekim Bâyezid, Amasya'ya giderken uğradığı yerlerden etrâfına ordu toplamağa başlamıştı[62].

Şehzâde Bâyezid'in Amasya'ya varışı, etrâfına ordu toplaması, ardından Selim'i bertaraf etmek için Konya üzerine yürümesi ve yapılan savaş sonunda yenilip tek­rar Amasya'ya çekilmesi, daha sonra İran'a ilticâ etmesi hayli uzun ve teferruatlı olmakla birlikte, bütün bunlar yazımızın hacmini aştığı için üzerinde durmuyoruz. Asıl onun etrâfında topladığı orduya ve bu ordunun kimler­den oluştuğuna dikkat etmek gerekir.

Kaynaklarımız, hemen ittifakla Şehzâde Bâyezid etrâfına toplanan ve ordusunu oluşturan grupları, “bir sürü eşkıya” olarak tavsif ederler. Hattâ Kınalı-zâde bunları, “bahâdır nâmına bir alay cebân çapanı ve abtâl adına bir kaç battal cânî” ifâdeleriyle tavsif ettikten sonra[63], Konya savaşını müteākıp bozulan ve geri çekilen Bâye­zid'in askerlerinin “sâyesini ardına düşmüş leşker tefehhüm” ettiklerini söyler[64].

Ancak Şehzâde Bâyezid'in etrâfına toplananların is­tisnâsız “eşkıya” veyâ “haydut” olarak vasıflandırılması ne kadar doğrudur? Bu ifâdeler, elbette yenilenin tabiî bir ithâmından öte geçmez. Diğer taraftan, Osmanlı kro­niklerinin bu tür mücâdelelerde mutlakā gâlip gelen tarafın yanında yer almaları da bir gelenekten öte geçemez. Gerçekte, sebeplerini yukarıda îzâha çalıştığımız iktisâdî ve mâlî sıkıntıların oluşturduğu gayr-i müsâit ortam­dan durumları ve statüleri bozulanlar, bu yüzden mer­kezî idâreye muhâlif hâle gelenler, yâni tımarlı sipâhî, çift-bozan reâyâ, imparatorluğa ilhak edilişlerinden beri mer­keze muhâlefet eden Anadolu'nun bir takım Türkmen ve Kürt aşîretleri, bâzı kadılar ve “ehl-i örf” denen dev­let vazîfelileri Bâyezid'in etrâfında toplanmış bulunu­yorlardı[65].

Şehzâde Bâyezid, Anadolu'daki huzursuzluk ortamı­nı ve bunun gayr-i memnunlarını yakından tanımış, ne istediklerini anlamış ve bundan istifâde etmeğe çalışmıştır. Bunun için etrâfa adamlar göndererek kendisine katıla­caklara “ulûfe” verileceğini ve ileride kendilerinin “Ye­niçeri Ocağı”na alınacaklarını bildirmiş; bu vaatler tı­marlı sipâhîlerle çift-bozan reâyâyı ve diğer muhâlefet gruplarım yanına çekmeğe kâfî gelmiştir. Daha önce zik­redilen Düzmece Mustafa hâdisesinde rol alanlar, Bâye­zid'in isyanıyla yeni bir tepki sâhası bulmuş oluyorlardı. Eskişehir, Bozok, Çorum, Kastamonu, Şarkî Karahisar ve Yeşilırmak bölgesi sipâhîleri, topladıkları levent grup­larını Bâyezid'in yanına getirmişlerdi[66]. Nitekim aynı şekilde, Selim'in de babasının tavsiyesi ile, daha düzenli gruplardan olmak üzere, kendisine asker yazmağa baş­ladığı görülüyor. Ancak Selim bunda pek başarılı olamamış[67], belki de söz konusu gayr-i memnun unsurlar saray ve çevresini temsil ettiğine inandıkları Selim yerine Bâyezid'i tercih etmişlerdir. Bu arada şunu da belirtelim ki, Bâyezid'in ordusu, Selim etrâfında toplanan ordudan daha düzensizdi. Zîrâ, Selim merkez tarafından destek­lenmiş ve merkezin organize ordusu, bilhassa Yeniçeri­ler onun kazanmasında mühim bir rol oynamışlardı.

Hâdisenin Doğurduğu Karışıklıklar ve Alınan Karşı Tedbirler

Şehzâde Bâyezid, Konya'da mağlup olduktan sonra, taraftarlarının mühim bir kısmı Anadolu'nun muhtelif yerlerine dağılarak çeşitli soygun ve yağma hâdiselerine karışmışlardır[68]. Çünkü, yukarıda da ifâde edildiği gi­bi, Bâyezid'in isyânını hazırlayan âmiller, sâdece “taht hırsı”ndan kaynaklanmamış, devletin içinde bulunduğu çeşitli sosyal ve iktisâdî sıkıntılar da isyan ortamının ha­zırlanmasında çok büyük rol oynamıştı. Şehzâde Bâye­zid'in uzun pazarlıklar ve bir takım tavizler sonunda İran'da öldürülmesinden sonra[69], isyâna zemin hazır­layan söz konusu bozuklukların düzeltilmesi, sıkıntılara çâreler bulunması yoluna gidilmemiş, aksine şiddetle “Bâyezid taraftarı” tâkibine başvurulmuştu. “Bâyezid taraftarı” ithâmıyla pek çok tımar erbâbı ve levent züm­resi öldürülmüş, pek çoğunun dirlikleri, malları-mülkleri müsâdere edilmiştir[70]. Kânûnî'nin Bâyezid taraftarlarını sindirmekle vazîfelendirdiği oğlu Selim'e, “işleri çiftçi­lik olduğu hâlde, bunu terk edip siyâsete karışan ve isyancı şehzâde tarafını tutan köylülerin yaşamalarındansa toptan ortadan kaldırılmasının evlâ olduğunu” söy­lemesi[71] ilgi çekicidir. Bu yüzden Ankara, Amasya ve civârlarında Bâyezid'e “yevmlü” (günlük ücretli asker) yazılanlardan yakalananlar hemen öldürülmüş ve tımar sâhiplerinin ellerinden dirlikleri alınmış, keza “yevmlü teftişi” adı altında, “ehl-i örf” denen merkezî yönetim elemanlarının pek çok yolsuzluğu görülmüştür[72].

1559'larda Bâyezid hâdisesinin doğurduğu siyâsî kar­gaşadan faydalanarak Anadolu'nun muhtelif yerlerine dağılıp buralarda toplu soygun ve “harâmîlik” hâdise­lerine katılanlar, sâdece yerlerinden edilen tımar erbâbı ve çift-bozan reâyâ olmamış, bunlara şehzâde hareketle­rine katılmayan, ama aynı soygun ve harâmîlik hareket­lerine iştirak eden “suhte”ler de dâhil olmuşlardır[73].

Bu hâdise sonunda, devletin aldığı zecrî tedbirlerin, tımarlı ordunun geleceği açısından olduğu kadar, bunla­rın dayanakları olan tımar sisteminin geleceği açısından da mühim menfî tesirleri olduğu inkâr edilemez. Ayrıca, hâdisenin doğurduğu sosyal kargaşa da toplumun düzen ve istikrârını büyük ölçüde sarsmış, halkın mer­kezî otoriteye olan güvenini zedelemiştir.

Netice ve Değerlendirme

Hem Şehzâde Mustafa, hem de Bâyezid hâdisesi, Os­manlı devletinin geleceği açısından mühim neticeler do­ğuran iki hâdise olarak ortaya çıkıyor. Bunların netice­sinde devlette bir takım idarî ve zirâî değişiklikler yapıl­mıştır.

Bu değişikliklerden birisi, şehzâdelerin statülerinde ol­muştur. Bu hâdiselerden sonra şehzâdeler artık sancak­lara vâlî olarak gönderilmeyecek, kuruluştan bu yana tâ­kip edilen böyle bir gelenek terk edilecek, saltanat verâsetli usûlünde tahtın babadan oğula intikâli benimsene­cektir[74]. Gerçi Şehzâde Bâyezid'in ortadan kaldırılma­sından 1603'e kadar arada geçen zaman biraz uzun ola­rak görünüyorsa da, şehzâdelerin sancaklara gönderil­me usûlünün hâdiseden kısa süre sonra terk edildiği söy­lenebilir. Çünkü, Şehzâde Bâyezid'den sonra sancak be­yi olarak vazife verilen tek şehzâde, ileride pâdişâh ola­cak olan III. Murad'dır. Esâsen o da, babası II. Selim zamanında değil, yine dedesi Kânûnî'nin zamânında Ma­nisa'ya sancak beği olarak gönderilmiştir. Bu usûlün terki ile şehzâdelerin sarayda tutulması, onların hem sürekli göz önünde tutulmalarını ve kontrol edilmelerini kolay­laştırıyor, hem de kuvvet ve çevre edinmeleri önlenmiş oluyordu.

Şehzâde hâdiselerinde pek büyük bir âmil olmasa bi­le, 1603 yılma kadar Osmanlı devlet geleneğinde belli, kesin ve herkes tarafından itirazsız kabûl edilebilecek bir sal­tanat verâsetli usûlünün bulunmayışı da söz konusu hâ­diselerini Anadolu'da da sürdüren umûmî bir an'aneye göre[75] ülkenin, hükümdar âilesinin ortak malı sayılması ve aileye mensup her erkeğin eşit derecede hâkimiyet hak­larının bulunması[76], sağlam bir saltanat verâsetli usûlü­nün teşekkülüne engel olmuştur denilebilir. Gerçi, Osmanlı devletinin kurulusundan îtibâren tahtın her hangi bir sûrette boşalması durumunda en büyük şehzâdenin hükümdar olması umûmî bir teâmül olarak bulunmak­la berâber, bu durum kesin bir kânun hükmünde değil­di[77]. Meselâ, Yavuz Sultan Selim, diğer kardeşlerinden küçük olduğu hâlde, tahtı ele geçirmeğe muvaffak ola­bilmişti.

Diğer taraftan sancaklara vâlî olarak gönderiler, şehzâdelerin bulundukları yerin saltanat merkezi İstanbul'a uzak veyâ yakın olması, onlar için çok mühim bir mânâ ifâde ediyordu. Pâdişâhın ölümü hâlinde, merkeze daha yakın olan şehzâdenin daha çabuk gelip tahta geçebil­mesi imkân dâhilinde idi. Böyle bir durumda, ilk gelen şehzâde yaşça diğerlerinden küçük de olsa, tahta geçer geçmez devlet erkânını ve merkez güçlerini etrâfına top­layabilir ve büyük kardeşlerini bertaraf etmede mühim bir avantaj elde edebilirdi. Bu takdirde diğer şehzâdelere sâdece muhâlefet ve mücâdele etmek kalıyordu.

Taht kavgaları yüzünden devletin zarar görmesini ön­lemek gâyesiyle Fâtih tarafından konulan ve kardeş kat­line “cevâz” veren meşhur kānun da[78], bu mücâdele­leri bir ölçüde etkileyebiliyordu. Zîrâ, tahttan uzak ka­lan şehzâdenin taht arzûsunun yanında, ayrıca “can korkusu” da isyâna yöneltebiliyordu. Çünkü, isyan eden şehzâde bir ihtimal gâlip gelecek olursa, ortadan kaldı­rılmaktan da kurtulmuş demekti.

Bununla birlikte, I. Ahmed'in tahta çıkısına kadar (1603), hükümdarın seçiminde başlıca şu üç usûl iç-içe gö­rülmüştür: a) En büyük şehzâdenin tahta geçirilmesi (ekber evlâd an'anesi), b) hükümdarın daha sağlığında ye­rine geçecek şehzâdeyi “veliahd” tâyin etmesi, c) devlet ileri gelenlerinin ve ordunun tuttuğu bir şehzâdenin ba­şa geçirilmesi[79].

I. Ahmed'den îtibâren bu usûlde bâzı değişiklikler olmuş, yukarıda da belirtildiği gibi, hükümdar âilesinin en yaslı üyesinin tahta geçmesi usûlü benimsenmiş; 1876'ya kadar süren bu durum, o târihte Kānûn-ı Esâsî'ye gire­rek yazılı bir hüküm hâlini almıştır[80].

Şehzâde Bâyezid'in ortadan kaldırılmasından sonra gö­rülen diğer bir gelişme ise, tımarlı sipahilerin ve bunlara dayanan tımar ordusunun gözden düşmüş olmasıdır. Hâ­diseye fiilen iştirak edenler, şu veyâ bu şekilde cezâlandı­rıldıktan sonra, tımarlı sipâhîlere eski güven kalmamış, bunların taşrada yüklendikleri vazife ve mes'ûliyetler, ya­vaş yavaş Kapıkulu erkânına geçmeğe başlamış, bilhas­sa Anadolu'ya muhafız olarak gönderilen “yasakçı” ve “korucu” adı altındaki Yeniçeriler, yayıldıkları yerlerde yerleşme yolunu seçmişler, bu da zamanla Yeniçeri Oca­ğındaki intizâmın bozulmasına ve gitgide söz konusu oca­ğın bir “belâ yuvası” hâline gelmesine zemin hazırlamış­tır[81]. Yeniçerilerin ve diğer Enderun çıkışlı devlet me­murlarının bulundukları yerlerdeki kötü idâreleri, istismarları ve yolsuzlukları, ileride devletin başına pek çok gâile açacak olan Celâlî isyanlarının oluşmasına da kat­kıda bulunmuştur[82]. Alınan bu tür tedbirlerle Anado­lu'daki Türk soylu zümrenin yetkileri, yavaş yavaş dev­şirme menşe'li zümrelerin ellerine geçmiştir.

Her iki hâdisede de devşirme menşe’li devlet adamla­rının mühim bir rol oynadıkları aşikârdır. Zîrâ Rüstem Paşa olsun, onun etrâfında kümelenenler olsun hep dev­şirme menşe'lidir. Bunlar, kendi çıkarlarıyla çevrelerinin çıkarlarını nerede görmüşlerse, o yönde hareket etmişler­dir. Kezâ, Lala Mustafa Paşa'nın durumu da aynıdır.

Denilebilir ki, fiilî isyanlar ve ardından çıkan kavga­lar, tımarlı sipâhîler ve çift-bozan reâyâ (kısaca Türk menşe’li insanlar) ile Kapıkulu ve saray erkânı (yâni devşir­me menşe'li insanlar) arasında, devletin yükselmeğe baş­ladığı dönemden başlayıp süregelen bir mücâdelenin ke­sin hesaplaşması olup ikincilerin birincilere gâlibiyeti ile neticelenmiştir.

_____________