Sayfa Sonuna Git

OSMANLI MEDRESELERİNİN İLMÎ PERFORMANSI ÜZERİNE BÂZI DÜŞÜNCELER*

Osmanlı ilim ve fikir hayâtının çevresinde şe­killendiği Osmanlı medreseleri, bugüne kadar çok çeşitli açılardan ele alınmış ve muhtelif de­ğerlendirmelere tâbi tutulmuş; lehte ve aleyhte pek çok görüş, ileri sürülmüş ve konu esas îtibâ­riyle bugün bile bir muammâ olmaktan henüz kurtulamamıştır. Fakat, bizce üzerinde en fazla durulması gereken hususlardan birisi, söz konusu müesseselerin ilmî performansı ve bu performan­sı etkileyen âmillerin neler olduğu meselesidir[1]. Bu mesele lâyıkıyla tedkik edildiği takdirde, işâret olunan bir çok görüş ve değerlendirme, kendi­liğinden geçerliliğini yitirecek; ilmî veyâ ideolo­jik bir tartışma mevzû’u olmaktan çıkacaktır. İlmi performans derken, medreseler çevresinde ortaya konan veyâ buralarda yetişen ilmi adamlarının şu veyâ bu vesîleyle telif yahut terkip ettikleri eser­lerin hem nitelik ve hem de nicelik bakımından durumuna belirtmek istiyoruz. Bu husus, şu açı­dan ehemmiyetlidir: Osmanlı medreselerinin XVI. yüzyılın sonlarına kadar fevkalâde düzgün işledikleri; buralarda aklî ve naklî ilimlerin bir­likte okutulduğu; sayısız büyük ilim adamı yetiş­tiği; bunların binlerce eser yazarak Osmanlı kül­türünün gelişmesine ve devletin hızla yükselmesine katkıda bulundukları; fakat, XVII. yüzyılın başlarından îtibâren bu durumun tersine döndüğü; büyük âlimlerin yetişmemeğe başladı­ğı; böylece ilmî sâhada duraklama ve verimsizli­ğin baş gösterdiği ve netîce olarak bunun Osman­lı devletinin gerilemesini hızlandırıp yıkılışına zemin hazırladığı bir müte’ârife olarak söylenegelmiştir. Nitekim, ünlü risâle sâhibi Koçi Bey, zamanındaki ilim hayâtını ve ilim adamlarını de­ğerlendirirken, XVI. yüzyılın sonunu, bu konuda bir dönüm noktası olarak zikreder ve Sahn med­reselerinden bahisle: “... bin üç (1003z1594) târihine gelince(ye dek) Sahn mu’îdlerinin (müderris yardımcılarının) şimdiki müderrisler kadar vak’ (değer) u i’tibârı var idi.” der ve ke­sin bir târih vermek sûretiyle müşâhede ettiği ge­rilemeyi vurgulamağa çalışır[2].

Benzer düşüncelere Kâtib Çelebi’de de rastla­rız. Ona göre: “Ulu Osmanlı devletinin ilk çağlarından Sul­tan Süleyman Han zamanına gelinceye dek hik­met ile şeriat ilimlerini uzlaştıran gerçek araştı­rıcılar ün salmışlardı. Ebu’l-Feth (fethin babası: Fâtihi Sultan Mehmed Han, Medâris- i Semâniye’yi yaptırıp kânuna göre iş görülüp oku­tulsun diye vakfiyesine yazmış ve Hâşiye-i Tecrîd[3] ve Şerh-i Mevâkıf[4] derslerinin okutulmasını bildirmişti. Sonra gelenler bu dersler felsefiyâttır diye kaldırıp Hidâye[5] ve Ekmel[6] derslerini okut­mayı akla uygun gördüler. Yalnız bunlarla yetin­mek akla uygun olmadığı için ne felsefiydi kaldı, ne Hidâye kaldı, ne Ekmel. Bununla Osmanlı ül­kesinde ilim pazarına kesat gelip bunları okutacak olanların kökü kurumaya yüz tüttü”[7].

XVI. yüzyılın sonu veyâ XVII. yüzyılın başı, Osmanlı devleti açısından gerçekten de bir dö­nüm noktası gibidir. Hakîkaten, devletin bütün müesseselerinde gözle görülür bir tıkanma kendi­ni hissettirir; teferruatı burada bizi ilgilendirme­yen, çeşitli köklü değişiklikler vukû’ bulmuştur. Fakat, bu değişimi Koçi Bey’in yaptığı şekilde (meselâ 1003/1594 yılı gibi), kesin bir târihten başlatmak mümkün müdür? Kanaatimizce değil­dir ve esâsen söz konusu değişimin XVI. yüzyı­lın ortalarına kadar inen bir arka-plânı mevcut­tur. Sosyal hâdiseleri bir çırpıda bitirmek veyâ başlatmak elimizde değildir. Çünkü, Ülgener’in belirttiği gibi “... tarihte bir şekilden diğerine ge­çilirken, yenisinin bir ağızdan belirmiş ve türemiş olması beklenemeyeceği gibi, eskisinin de kı­sa bir zamanda gözden silinmiş olmasına ihtimal verilemez. Bilâkis öyle devirlere rastlanır ki, ora­da eski ile yeninin bir arada bulunuşu tesadüf değil, kaide hükmündedir.[8]“ Bu dönemler geçiş dönemleridir ve XVI. yüzyılın sonu ile XVII. yüzyılın başı da böyle bir nitelik arz eder.

Dolayısıyla, umûmî kabûle uygun olarak, XVI. yüzyılın sonlan ile XVII. yüzyılın başları­nın, Osmanlı devleti açısından duraklamanın baş­ladığı bir dönem olduğu; askerî, siyâsî, iktisâdî, mâlî ve içtimâî cihetlerden muhtelif sıkıntılarla yüz yüze gelindiği ve binnetîce sarsılan dengele­rin, diğer müesseseleri olduğu gibi, mevzû’umuzu teşkil eden medreseleri de tesiri altına aldığı; binâenaleyh, ilmî verimin düştüğü -görünüş îtibâriyle- doğru ise de, meseleyi bütü­nüyle bu çerçevede görüp değerlendirmek, bize pek tatmin edici gelmemekledir.

Bu sebeple, konuyu başka açılardan da ele al­makta fayda vardır. Osmanlı medreselerinin ilmî performans bakımından göz doldurup doldurma­dıklarını; doldurmuyorlar ise bunun sebeplerini araştırmak ve anlamak isleyenlerin, yukarıda çizilen umûmî manzaranın dışında, belki o manza­rayı teşkil eden âmillerden daha etkili olan başka faktörleri de göz önünde bulundurmaları yerinde olacaktır[9]. Çünkü, aşağıda biraz daha teferruatlı olarak temas edileceği üzere, bize öyle geliyor ki, eğer yukarıda çizilen tabloyu oluşturan menfî hâdiseler cereyan etmese ve meselâ Osmanlı devleti yükseliş trendinden bir şey kaybetmeden gelişmesini XVII ve XVIII. yüzyıllarda da aynen devam ettirseydi bile durum fazla değişmeyecek, medreselerin ilmî performans bakımından ortaya koydukları tablo yine aynen tezâhür edecekti. Zi­ra, söz konusu medreselerin zihniyet dünyâları, bünyeleri, kuruluş şanları, beklentileri, velhâsıl kendilerine biçilen misyon farklı bir tablonun te­şekkülünü önlerdi. İşte bu yüzden, Osmanlı med­reselerinin ilmî performansı ile ilgili değerlendir­melerde bulunulurken, öncelikle, şu üç noktada toplanan hususların dikkate alınması uygun ola­caktır

1-   Medreselerin Osmanlı topraklarındaki doğuş şartları ve bu çerçevede cereyan eden medrese-devlet ilişkilerinin mâhiyeti;

2-   Keza. söz konusu müesseselerin tevârüs ve temsil ettikleri ilim anlayışının (ilim zihniyetinin) muhtevâsı;

3-   Ve nihâyet, zikrolunan bu iki husûsun ilmî verim üzerindeki tesirleri.

Şimdi, üç noktada hülâsa olunan bu hususları ana hatlarıyla biraz, daha yakından gözden geçi­relim.

l- Anadolu Selçuklu devletinin XIII. yüzyılın sonlarına doğru tamâmen dağılmağa yüz tutması üzerine, Anadolu’da bir çok Türkmen beyliğinin ortaya çıktığı mâlumdur. Bu beyliklerden biri ve en küçüğü olan Osmanlı Beyliği, yerleştiği coğ­rafî mekânın da şevkiyle gözünü batıya, Bizans topraklarına çevirdi ve kısa süre içerisinde Bi­zans’tan kopardığı topraklarla sınırlarını genişlet­meği başardı. 1330’lara gelinceye kadar Osmanlı Beyliği’nde her hangi bir eğitim kurumunun mevcut olmadığını, henüz küçük bir coğrafî me­kân üzerinde hayat süren beyliğin kazâ ve benze­ri hizmetlerinin görülmesinde ihtiyaç duyulan elemanların ekseriyetle dışarıdan, Anadolu’nun Konya, Kayseri, Sivas gibi eski Selçuklu kültür ve ilim merkezleri ile diğer İslâm coğrafyasında bozulan istikrardan rahatsızlıkları dolayısıyla buralardan ayrılarak, daha huzurlu gördükleri Os­manlı topraklarına gelen âlimlerden karşılandığı­nı biliyoruz.

Osmanlı Beyliği büyüyüp geliştikçe mâhiyet değiştirecek, beylikten devlete doğru hızlı bir is­tihâle geçirecektir. Buna paralel olarak, devletin sorumluluk sâhaları artacak, idarî mekanizmalar kompleksleşecek ve müesseseleriyle birlikte bir devlet teşkilâtı teşekkül etmeğe, bu teşkilâtı ayakta tutacak nitelikli elemanlara duyulan ihtiyaç gittikçe büyümeğe başlayacak ve böylece ye­ni ilim ve eğitim müesseselerinin tesisi kaçınıl­maz olacaktır. Bu çerçevede, Osmanlı topraklarında ilk defa 1330 (731)’da Sultan Or­han tarafından İznik’te bir medrese açılmıştır[10]. Sultan Orhan’ın bu ilk Osmanlı medresesine mü­derris olarak ilk kez ünlü âlim Dâvûd-ı Kayserî (ö. 751/1351)’yi getirdiğini görüyoruz[11].

Osmanlı başkenti olan Bursa’da yeni medre­selerin kurulmasına kadar, İznik Orhaniyesi ola­rak da bilinen bu medrese, ilk sıradaki yerini mu­hâfaza etmiştir. I. Murad, Yıldıran Bâyezid ve Çelebi Sultan Mehmed gibi ilk Osmanlı sultanla­rının Bursa’da peşpeşe yaptırdıkları yeni medre­seler, bu şehri öne çıkarmış ve ilim adamları bu­raya toplanmağa başlamışlardır. Aynı gelişme, Edirne’nin fethi ile devletin yeni başkenti hâline gelmesinin ardından, bu şehirde tesis olunan medreselerle sürüp gitmiş, bu defa ilim ve kültür merkezi olarak ağırlık Edirne’ye kaymıştır[12].

İstanbul’un fethine kadar kurulmuş bulunan Osmanlı medreselerinin derece ve îtibar bakı­mından kendi aralarında oluşturdukları tabaka­laşmaya baktığımızda, yukarıda çizilen tabloya uygun bir yapının teşekkül ettiğini; devletin baş­kent değiştirmesine paralel olarak, en yüksek medreselerin yeni başkentlerde şekillendiğini; bu gelişmenin İstanbul’un fethi ve burada tesis olu­nan medreselerle yeni ve nihâî başkentte nokta­landığını görürüz.

Böyle bir gelişme, kanaatimizce, son derece mânidardır ve Osmanlı medreselerinin ilmî per­formansını etkileyen âmiller arasında bu teşekkül safhasının niteliği, medrese kurucularının sosyal tabakalaşmadaki yerleri belirleyici bir rol oynar. Başka bir vesîleyle de belirttiğimiz gibi[13], “med­reselerin, başta sultanlar olmak üzere, hanedanın diğer üyeleri, ileri gelen devlet erkânı, şeyhülislâmlar ve bâzı varlıklı yüksek rütbeli ulemâ tarafından kurulmuş olmaları”, bunların daha kuruluş döneminden başlamak üzere devletle ve dolayı­sıyla siyâsî otorite ile ne ölçüde sıkı ve organik bir ilişki içinde bulunduklarını göstermektedir. Bu yapının, eğilim ve öğretim faaliyetlerinin ni­teliğini nasıl etkilediğini tahmin etmek güç değil­dir. Eğitim ve öğretim faaliyetlerinin vakıf siste­mi çerçevesinde yürütülmesine ve bu faaliyetler için devlet bütçesinden doğrudan bir pay ayrıl­mamasına rağmen, ulemânın itibar ettiği medre­selerin ekseriyetle sultanlar ve yönetici sınıfın mensupları tarafından kurulmuş olmaları, siyâsî otoriteyi, ilk medreselerden başlamak üzere bu müesseseleri kontrol altında tutmağa ve zaman içerisinde bu kontrolü daha da sıkılaştırmağa yö­neltecektir.

İşte bu yapı dolayısıyla, medreselerden mezun olanlar, ileride kendilerini bir devlet memuru, diğer bir ifâdeyle tipik bir bürokrat ola­rak görecekler; devlet hizmetine girebilmek; ka­dı, müftü, kazasker, şeyhülislâm, vs. olarak aktif bir vazîfe almak için, kendilerini amansız bir mü­câdelenin içinde bulacaklardır.

Bu durum, ilk Osmanlı medreselerine, ilmî kaygılardan ziyâde, her şeyden önce devlete ele­man yetiştirme misyonu biçildiğini ve medresele­rin, faaliyette bulundukları süre içerisinde, kendi­leri için belirlenen pozisyona uygun hareket ettiklerini göstermektedir. Bu pozisyon, Fâtih Sultan Mehmed tarafından, eski Orta Asya Türk, Hind-İran, İslâm ve Bizans yönetim anlayışların­dan da takviye edilerek olgunlaşanları Osmanlı yönetim felsefesinin[14] verileriyle güçlendirildi. Bir taraftan güçlü bir merkeziyetçi yönetim siste­minin temelleri atılırken, diğer taraftan bu siste­min başında bulunan ve yetkilerini Allâh’tan alan, otoritesi tartışma kabûl etmez bir sultan te­lâkkîsi, başka bir ifâde ile patrimonyal bir yöne­tim felsefesi, İslâmî motiflerle de süslenmiş[15] ve oluşturulan bu ideoloji bir mesaj hâlinde medre­seler kanalıyla halka aktarılmağa çalışılmıştır. Daha önce A. Yaşar Ocak tarafından işâret olun­duğu üzere[16], bilhassa, İstanbul’un fethinin ardın­dan Fâtih medreselerinin açılması ve eğitim sis­temine “Osmanlı merkezî yöneliminin ideolojisini oluşturma misyonu” yüklenmesiyle, burada vurgulanmağa çalışılan devlet-medrese müştereğinde mühim bir dönüm noktası aşılmış­tır[17].

2. Osmanlı medreselerinin ilmî performansını iyi değerlendirebilmek için göz önünde bulundu­rulması gereken hususlardan birisi de, yukarıda belirtildiği gibi, bu medreselerin temsil ve tevâ­rüs ettikleri ilim anlayışının (ilim zihniyetinin[18] niteliğidir. Çünkü, bir takım faaliyetlerin içine giren ve bu faaliyetler çerçevesinde ortaya bir la­kını ürünler koyan “insanlar, yalnız şu veyâ bu şekilde hareket etmekle kalmazlar, aynı zamanda o hareke! tarzıma meşru olduğuna kendi kendile­rini inandırmak için faaliyetlerine çok defa far­kında olmayarak, manevî varlıklarından”, kendi­lerine intikal eden düşünce dünyâsından ve içinde doğup büyüdükleri kültür ikliminden de “bazı şeyler kalmak ihtiyacını hissederler”[19]. Öte yandan, ne kadar objektif olmaya çalışırsak çalı­şalım veyâ çalışmalarımıza ne kadar bugünkü ka­naatlerimizi yansıtmadığımızı ileri sürersek süre­lim, “bilerek veyâ bilmeyerek bir takım an’anelerin, îtiyatların, ahlâk düsturlarının tesiri altında yaşadığımızı inkâr edemeyiz”[20]. Dolayı­sıyla, Osmanlı ilim adamlarının da çalışmalarım böyle bir hâlet-i rûhiye içerisinde sürdürdükleri­ni; kendilerini içinde buldukları inanç, fikir ve kültür ikliminin tesirlerinden bütünüyle kurtarmalarının mümkün olmadığım kabûl etmek zo­rundayız. Ancak böyle bir kabûlden sonra sıhhatli ve ilmî değerlendirmelere kapı açmış oluruz.

Osmanlı medreselerinin temsil ettikleri ilim anlayışını incelerken, bu zihniyeti bize sunacak kaynakların, her şeyden önce, o zihniyete men­sup ilim adamlarının eserleri olduğunu, bunların etraflıca incelenmesi gerekliğini unutmamak lâ­zımdır. Fakat, îtiraf edelim ki, böylesine büyük çaplı bir problemin şu kısacık yazı çerçevesinde halli şöyle dursun, tek ferdin bütün mesâîsini ve ömrünü bu konuya vakfetmesinin de yeterli ola­cağı çok şüphelidir. Söz konusu eserlerin, ilim adamlarımız tarafından müştereken veyâ fert fert de olsa yaygın bir şekilde, burada işâret olunan nokta-i nazardan ele alınmaları son derece isâbetli olur. Ancak, iş bununla da bilmemektedir. Os­manlı ilim zihniyetini[21] bütün veçheleriyle ortaya koyabilmek için, bu zihniyete kaynaklık eden ve İslâm kültür dâiresinde vücut bulan diğer eserle­rin de tedkîki lâzımdır ki, aradaki irtibat tam ma­nâsıyla kurutabilsin; Osmanlı ulemâsının İslâm ilim âlemine ne ölçüde katkıda bulunduğu lâyı­kıyla ortaya konabilsin.

Bütün bu zorluklara rağmen, söz konusu zih­niyeti tesbit edebilmenin muhtelif yollan bulun­makladır ve bu bakımdan kaynaklarımız hiç de fakir değildir. Sâdece, muhtelif biyografik nite­likli eserlerde ortaya konulan tavrın, kullanılan ibare ve ifâdelerin aldıkları istikāmet bile, bu ko­nuda hiç olmazsa belirli bir fikir edinebilmemiz için yeterlidir. Belli fikir ve inançların, ortaya konulan kaynaklarda tekrarlanma derecelerini, benimsenen zihniyetin de yaygınlık derecesi olarak yorumlamamak için hiç bir sebep yoktur[22]. Bu bakımdan, Osmanlı ulemâsının ortaya koydu­ğu muhtelif eserleri gözden geçirdiğimizde, bir­birinin tekrârı niteliğinde yüzlerce ibare ile karşı­laşırız. Dikkatlice bakıldığında, söz konusu ibâreleri koyu bir gelenekçiliği, nakilciliği ve ulemâ-i kadîm olarak vasıflandırılan geçmiş bir oto­riteye bağlılığı yansıttığı görülür. Esâsen bu gele­nekçiliğin ve her hangi bir otoriteye bağlanma düşüncesinin, Ortaçağın bütün meslek kuruluşla­rına ve zihniyet dünyâsına hâkim olduğu bilin­mektedir[23]. Bu durum, ulemâ tarafından yapılan ilim tasniflerinde bile kendisini gösterir: Üzerin­de çalışılması, öğrenilmesi ve öğretilmesi tavsiye olunan ilimlerin ulemâ-i kadîm tarafından yazı­lan ve kitaplara geçirilen ilimler olması bu ba­kımdan ilgi çekicidir. Diğer bir deyişle ilim, bilgi (mâlumat) edinmekle sınırlı tutulmuş; araştırma ve yeni bilgiler üretme yolu mühim ölçüde kapa­tılmıştır denilebilir. Öte yandan, söz konusu ilim­lerin kısa bir sürede uygulanabilme niteliği bu­lunmasının öngörülmesi, başka bir ifâdeyle, bütün ilim cehdin faydaya müstenit hâle getirilmesi ve kendisini ulûm-ı nâfi’a (faydalı ilimler) tâbirinde açığa vurması, ulemânın hayat hikâye­lerinin verilişi sırasında kullanılan ibârelerle de tam bir uyum içindedir[24]. Osmanlı ulemâsının or­taya koyduğu ilmî ürünlerin umûmî bir dökümü yapıldığında, ortaya çıkacak tablonun, burada vurgulanan ilim anlayışım ve zihniyet dünyâsını bütün açıklığıyla güzler önüne serdiği görülecek­tir. Böyle bir tablo, sâdece Sahn-ı Semân (Fâtih) medreseleri bazında yapıldığında bile, ortaya ilgi çekici neticelerin çıktığı görülmekte­dir. Meselâ, yüzyıllara dayalı olarak gözden ge­çirdiğimizde, Fâtih medreselerinin kuruluşundan (875/1470), XVII. yüzyılın başlarına, yâni Sultan I. Ahmed’in tahta geçliği târihe (1603) kadar olan süre içerisinde, Sahn’da müderrislik etlikleri tesbit olunan 290 ilim adamının, irili ufaklı 520 eser yazdıktan; bunların 189 (% 36.3)’unun te’lîf ve geriye kalanların şerh, hâşiye, hâmiş, ta’lîkât, tasnîf ve tercüme niteliği taşıyan eserler oldukları; aynı dönemde zikredilen 290 ulemâ içerisinden ancak 118 (% 40.7)’inin, deyim yerindeyse, ka­lem kullandığı anlaşılmaktadır. Aynı şekilde, XVII. yüzyılda Sahn’da müderrislik etmiş olan 648 âlimden sâdece 60 (% 9.3)ı kalem oynatacak ve irili ufaklı yekûn 118 eser verecektir. Bu mikdârın 32 (% 27.1)’si te’lîf, 86 (% 72.9)’sı ise şerh, haşiye, hamiş, ta’lîkât, kelimât, tasnîf ve tercüme üründedir. Kezâ, XVIII. yüzyılda, 30 yıllık bir süre içerisinde ise, 253 Salın müderrisi arasından 16 (% 6.3)’sının. irili ufaklı yekûn 27 eser verdiği görülmektedir. Bunun 11 (% 40.7)’i te’lîf, 16 (% 59.3)’sı ise telif olmayan eserlerden oluşmaktay­dı.

Aynı dönemleri ve aynı rakamları başka bir açıdan değerlendirdiğimizde, 1470 ilâ 1603 yılla­rı arasında vefat etmiş olmalarına göre, Sahn’da ders veren ulemâ tarafında yazılan te’lîf nitelikli 189 eserden sâdece 20 (% 10.6)’sinin konusunu aklî denilen ilimler oluşturmakladır. Geriye ka­lan 169 (% 89.4) eser tefsîr, hadîs, fıkh, akâ’id-kelâm, ahlâk ve tasavvuf gibi dinî muhtevalı konu­larla târih, edebiyat, sarf, nahiv, belâgat, bedî’, beyân ve ma’ânî gibi din dışı, fakat nakil gelene­ği bulunan ürünlerden oluşmaktadır. Bu durum, XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda mukayese dahi edilemeyecek ölçüde kötü gözükmektedir. Nitekim, XVII. Yüzyılda te’lîf nitelikli eserlerin yekûnu 32 olarak tesbit edilmiştir. Bu kadarcık ürünün 648 gibi büyük bir sayıya ulaşan ulemâ tarafından or­taya konulduğunu da unutmamak gerekir. XVIII. yüzyılın ilk 30 senesinde ise, Sahn müderrisi ol­muş kişilerin ortaya koydukları te’lîf eser sayısı 13 olarak gözükmektedir.

Kezâ, bu rakamları bir bütün olarak şu şekil­de değerlendirmek de mümkündür: 1470 ilâ 1730 yılları arasında, yâni yaklaşık 300 yıllık bir dönem zarfında te’lîf olarak yekûn 14 (% 6) tef­sîr, 48 (% 20.5)fıkh, 25 (% 10.7) akâ’id-kelâm, 11 (% 4.7) ahlâk ve bir tane de hadîsle ilgili, yâ­ni dînî muhtevalı olmak üzere 99 eserin yazıldı­ğını görüyoruz. Aynı süre içerisinde edebiyat ve târihle ilgili 58 (% 24.7), Arap dilinin muhtelif durumlarıyla ilgili 11 (% 4.7) ve ayrıca konulan belirsiz olmakla birlikte “fünûn-ı ‘âliye” ibaresin­den dînî nitelikli oldukları şüphe götürmeyen 30 (% 13) ve sayılan belirsiz en az 14 (% 6) çalışma (dînî nitelikli “ba’zı resâ’il”) yazıldığı gözük­mektedir. Diğer bir deyişle, yekûn 234 te’lif eser­den 143 (% 61.7)’ü dînî muhtevalıdır. Edebiyat, tarih ve Arap dili İle İlgili eserlerde (yekûn 69) dînî kültürün yoğun olarak işlendiğini de unutmamak gerekir. Te’lîf olmayan öteki eserlere baktığımızda, belirtilen dönem içerisinde şerh, hâşiye, hâmiş, ta’lîkât, kelimât, tasnîf ve tercüme olmak üzere yekûn 336 eser ortaya konmuştur. Bunlardan 55 (% 6.3)’i tefsîr, 128 (38)’ fıkh, 64 (% 19)^’ü akâ’id ve kelâm, 10 (% 10)’u ise ahlâk ve tasavvufla ilgilidir; 6 (% 1.8) hadiste ilgili ça­lışma bulunmaktadır. 74 (% 22) tane ise tasnîf (derleme, mecmua) ve tercüme meydâna getiril­miştir; bunların mühim bir kısmı da fetva mecmûaları oluşmaktadır[25].

3. Zikrolunan bu iki hususun dikkate alınma­sı, artık incelenen ilmî ürünlerin değerlendirilme­si sırasında, ayakların çok daha sağlam bir şekil­de yere basmasını sağlayacaktır. Dolayısıyla, başka bir vesîleyle de vurguladığımız gibi[26], bu yapı, Osmanlı medreselerinin neden IX. yüzyılı müteâkıp İslâm dünyâsında silikleşmeğe ve do­nuklaşmağa yüz tutan ilim hayâtını ve fikir biri­kimini canlandırmakta ve ayağa kaldırmakta ye­tersiz kaldıklarını; neden orijinal fikir ve görüşler üretecek ilim adamlarını yetiştirmekte güçlük çektiklerini veyâ neden Batıdaki kilise ve manas­tır mektepleri gibi bir fonksiyon icrâ ederek, tâ­rih içinde oluşturdukları gelenek ve ilim anlayış­ları ile modern üniversitelerimizin teşekkülüne zemin hazırlayamadıklarını bir nebze açıklar ni­teliktedir.

Bilhassa burada ilk konu olarak ele alınan, medreselerin Osmanlı topraklarındaki doğuş,  şartları ile bu çerçevede cereyan eden medrese-devlet ilişkilerinin mâhiyetinin, Osmanlı ulemâsı­nı devletten ve devlet umûrundan müstakil dü­şünme ve ele aldığı, üzerinde kalem oynattığı ko­nulan tahlil ederken münhasıran ilmî zihniyetle hareket etme elastikiyetinden mahrum bıraktığı ileri sürülebilir. Öyle anlaşılıyor ki, Osmanlı ule­mâsının asıl vazîfesi, münhasıran ilmî çalışma­lardan ziyâde, Koçi Bey’in ifâde ettiği üzere, tıp­kı bir yönetici gibi, “intizâm-ı dîn ü devlete sâ’î olup ahvâl-i ibâdu’llâh ile mukayyed” olmaktı[27]. Öte yandan, medreselerin kendi aralarında oluşturdukları hiyerarşik yapı ve buralarda ders veren âlimlerin, meslekî hayatlarında bu yapıya uygun olarak ilerleme imkânı bulmaları, kendi araların­da hiç de küçümsenemeyecek bir post kavgasının içine düşmelerine yol açıyordu ki, kaynakları­mızda bunun örneklerine bol bol rastlamak müm­kündür[28]. Dolayısıyla, gerek medreselerin kendi iç dinamikleri, gerek temsil ve tevârüs ellikleri ilim anlayışının statik niteliği ve gerekse devlet karşısındaki pozisyonlarının elverişsizliği ve kendilerine yüklenen misyonun bağlayıcılığı üst üste binince, pek çok örnekte görüldüğü üzere, zâten yazmaktan fazla hoşlanmayan[29] ve kendin­den önce yazılmış eserlerdeki bilgileri öğrenme­nin yeterli öldüğünü düşünen[30] Osmanlı ulemâsı­nı, bir süre ders vermesi lâzım gelen medreseleri hızla geçtikten sonra, maddî imkânları daha iyi olan medrese dışındaki sâhalarda çalışmağa ve hâriçte bir mevki edinebilmek için türlü kombi­nezonların içinde yer almağa yöneltmiştir[31]. Bü­tün bu hususlar, tabiatiyle ilmî verim üzerinde menfi tesirler bırakan hâdiselerdi. Bu çerçevede, Osmanlı medreselerinin yetiştirdiği ulemânın ye­tişme safhalarını, bu safhalarda içinde yer almak mecbûriyetinde kaldıkları sosyal ilişkileri ve ni­hâyet kendilerinin ve âilelerinin sosyal tabakalaş­madaki yerlerini tedkik etmek de, ortaya ilmî ve­rimi çok yakından etkileyen ilgi çekici netîceler çıkarabilir. Meselâ, Osmanlı medreselerinin zir­vesini temsil eden Semâniye medreselerinde ders veren ulemânın, daha ünce kısaca belirttiğimiz istatistik veriler çerçevesinde, neredeyse hemen tamâmının, temelini himâye anlayışının oluştur­duğu bir iltimas ve intisâb sistemi dâiresinde meslekî hay allarında ilerledikleri görülmektedir. Bu mekanizmanın işleyiş şekline kısaca baktığı­mızda, şöyle bir tablo ile karşılaşırız: Yönelim, cemiyet ve ulemâ nezdinde îtibarlı bir yer edine­bilmek için -hükümdar da dâhil- yönetim kade­melerinde söz sâhibi olan, hatırı sayılan veyâ elinde yetki bulunan birisine dayanmak, onun manevî nüfuzu ve kefâleti altına girmek ve bu yolla vazîfe tevcih edecek olan merkezî yöneti­min îtimâdını kazanmak gerekmiştir. İkbâlini il­miye mesleğinde gören birisi, şâyet hükûmet merkezinde bulunuyor ve âilesi az çok tanınıyor ise, ilmiye mensupları arasına girmesi daha ko­lay olmakla birlikte, yine de güçlü bir hâmî ve kefil bulmak ve mânen onun kapı halkından sa­yılmak sûretiyle, yürümek istediği yolda çok da­ha kolay ilerleyebiliyordu. Güçlü şahısların desteğini, himâyesini ve kefâletini elde etmek, bir il­miye mesleği mühtedîsi için son derece arzulanan şeydi. Böyle bir seyir içerisinde hızla ilerlerken, hâmîsinin ölümü veyâ vazîfesinden azli üzerine, yıllarca aynı mevkilerde kalanlara ve yâhut mevkilerini kaybedenlere rastlamak, Sahn müderrisleri arasında bile, sıradan hâdise­lerden idi. Bu mekanizma içerisinde, babaları veyâ yakınları yüksek mevkilerde bulunanlar, di­ğerlerine göre daha avantajlı durumda oluyorlardı. Çünkü, imkânları ve fırsatları değer­lendirmeleri hem çok daha kolay ve hem de yük­sek rütbeli ulemâ çocukları için bir takım husûsî kānunlar bulunmaktaydı. Bu tür ilişkilerin mües­seseler veyâ şahıslar etrafında aldığı ilişki türleri­ne baktığımızda, karşımıza ulemâ-saray, ulemâ-devlet adamı (yönetici) ve ulemâ-ulemâ ilişkileri olarak tasnif edilebilecek üç kategori çıktığını görüyoruz. Bu ilişki ağı, taşrada doğmuş olanla­rın merkezde kabûl görebilmeleri iğin daha da ehemmiyet kazanmaktaydı. Dolayısıyla, sosyal tabanı sıradan halka dayanan insanların ilmiye mensupları arasına katılmaları ya çok güçleş­mekle veyâ meslekî seyirleri son derece uzun sürmekte idi. Bu da, zaman içerisinde, ilmiye sı­nıfını bir bakıma içine kapalı bir zümre hâlin ge­tirmekleydi. Mesela, Sahn-ı Semân medreselerin­de yaklaşık üç yüz yıllık bir süre içerisinde ders vermiş olanlardan tesbit edebildiğimiz 1200 ci­vârında bir ilim adamı topluluğunun, zamanla kapalı-devre çalışır bir mekanizma görüntüsü verdiği görülmektedir. Söz konusu medreselerin kuruluşundan XVI. yüzyılın ortalarına kadar ge­çen yaklaşık seksen yıllık zaman zarfında, 105 Sahn müderrisinden 41 (% 39}’ı ulemâ ailesine mensup iken,49 (% 46.6)’u halktan, 10 (% 9.5)’u kal taifesinden, 4 (% 3.8)’ü ümerâdan, birisi ise tüccardandı. XVI. yüzyılın ortalarından XVII. yüzyılın başına kadar olan daha kısa bir süre içe­risinde ders veren 167 âlimden ise, 98 (%58.6)’i ulemâ, 10 {% 5.9)’u ümerâ, 6 (% 3.6)’sı kul, 4 (% 2.4)ü esnaf ailesine mensuptu. Halktan gelenler ise 49 (% 29.3)’dan ibaretti. XVII. yüzyıl boyun­ca ise, 648 Sahn müderrisinden 343 (% 52.9)’ü ulemâ, 17 (% 2.6)’sı ümerâ, 16 (% 2.4)’sı tüccar, 14 (% 2.1)’ü kul, 221 (% 34.1) halktan bir aileye mensuptu. 37 (% 5.7) kişinin sosyal durumunu tesbit etmek mümkün olmadı. XVIII. yüzyılın ilk 30 yıllık bir döneminde Sahn’da ders veren 243 kişinin durumuna baktığımızda, bunlardan 153 (% 63)’ünün ulemâ âilesinden, 11 (% 4.5)’ini ümerâdan, 2 (% 0.8)’sinin esnaftan, 5 (% 2.1)’inin kul tâifesinden ve 72 (% 29.6)’sinin ise halktan olduklarını görüyoruz. Bu rakamlar, za­man içerisindeki tipik kastlaşmayı ortaya koyan veriler olmaları bakımından ilgi çekicidirler[32].

Netîce olarak şunu söyleyebiliriz ki, Osmanlı medreselerinin ve ulemâsının ilmî performansını inceleyecek olanların, medreselerin ve içlerinde ders veren ilim adamlarının bu bakımdan göz doldurup doldurmadıklarını belirtmeden önce, yukarıda çizilen tabloyu dikkate almaları, kanaa­timizce bir taraftan hakikate biraz daha yakından nüfuz etmelerini ve diğer taraftan değerlendirme­lerinde, aynı şekilde, biraz daha insaf ölçüleri içinde kalmalarım sağlayacaktır...

_________