KÜT 655: Elektronik Bilgi Kaynakları ve Bilgi Hizmetleri (Güz 2002) Yaşar Tonta <tonta@hacettepe.edu.tr>
ELEKTRONİK BİLGİ VE EKONOMİK SORUNLAR
Bu hafta elektronik ortamdaki bilgilerin ekonomik yönlerini inceleyeceğiz. Amerikan Araştırma Kütüphaneleri Derneği'nin verilerine göre ABD'deki büyük araştırma kütüphaneleri 2000/2001 öğretim yılında toplam bütçelerinin önemli bir kısmını (%13,5, hatta bazı üniversite kütüphanelerinde %25'e yakın) elektronik bilgi kaynaklarına erişim sağlamak için harcamaktadırlar (Sewell, 2001: http://www.arl.org/scomm/lmbs/lmbs2001.html). "Elektronik derme geliştirme" oturumunda değindiğimiz "sahip olmak" yerine "erişim sağlamak" yönelimi (trend) kütüphanelerin satın alma davranışlarını da etkilemektedir. Artık kütüphaneler bir bilgi kaynağını belki ileriki bir tarihte bir kullanıcı ararsa diye satın almak yerine gitmek yerine, kullanıcının ihtiyacı olduğu zaman o kaynağa anında erişim sağlamayı yeğlemektedirler. Benzer gelişmeler son yıllarda bizim üniversite kütüphanelerimizde de yaşanmaktadır. Bu konuda ARL üyesi kütüphanelerde olduğu gibi düzenli istatistikler tutulmamaktadır. Küçük ve orta boy üniversite kütüphanelerinin basılı dergilere abone olmak yerine ANKOS aracılığıyla elektronik dergi lisans anlaşmalarına katılma eğilimleri bu yönelimi doğrulamaktadır. Öte yandan, dermesinin hemen hemen tamamı süreli yayınlardan oluşan ULAKBİM'de satın almak yerine erişim sağlamak politikasının yansımaları çok daha çarpıcı biçimde görülebilmektedir. ULAKBİM 2002'de bilgi kaynağı satın alma bütçesinin %46'sını elektronik bilgi kaynaklarını satın almak ya da kiralamak için harcamaktadır. ULAKBİM 2002'de yaklaşık 2300 basılı dergiye aboneliğini yenilemek için 1.4 milyon dolar öderken, 2658 dergiye elektronik erişim sağlamak için 1.2 milyon dolar ödemektedir. (ULAKBİM'in Elsevier yayınevinin 1995-2003 yıllarını kapsayan 1261 adet dergisi için üç yılda ödeyeceği yaklaşık 3.2 milyon dolarlık tutarın bir yıllık karşılığı esas alınmıştır. Rakamlar için bkz. ULAKBİM'in 2001 yılı faaliyet raporu: http://www.ulakbim.gov.tr/hakkimizda/faaliyet/faaliyet01.uhtml). Bu yaklaşım hem kütüphanelerin daha fazla kaynağa erişimine olanak sağlamakta hem de basılı kaynakların işlenmesi, yaşatılması (ciltleme, ödünç verme, vd.) ve arşivlenmesi için yapılması gereken masrafları azaltmakta ya da tamamen ortadan kaldırmaktadır. Elektronik süreli yayınların giderek artması nedeniyle bu oranın yakın gelecekte daha da artacağını söyleyebiliriz.
Basılı kaynakları satın almak, basılı dergilere abone olmak yerine bu kaynakların elektronik kopyalarına erişim sağlamak hem yayıncıların hem de kütüphanelerin yayın satma/sağlama politikalarını gözden geçirmelerine neden olmuştur. Yayıncılar geleneksel ve geçmişte geçerliliği kanıtlanmış ekononik modeller yerine elektronik kaynakların belirli bir süre kullanımını temel alan lisans anlaşmaları yaparak aynı bilginin hem basılı hem de elektronik kopyasından ayrı ayrı kar sağlama yoluna gitmekte, bazen de kullanıcıların sadece gördükleri ya da indirdikleri makaleler için ödeme yapmaları ilkesine dayanan "kullandığın kadar öde" (pay-per-view) ya da yapılan işleme dayanan (transaction-based) modelleri yeğlemektedirler. Öte yandan kütüphaneler de giderek azalan materyal satın alma bütçeleriyle kullanıcılarının daha fazla bilgi kaynağına erişim sağlamaları için çaba göstermektedir.
Bu ve benzeri yönelimleri bu hafta daha yakından inceleyeceğiz. İlgili okuma parçalarına gelince: Shapiro ve Varian ilk iki bölümde elektronik bilginin fiyatlandırılması konusunu açıklığa kavuşturmaktadır.Varian benzer konulara Scientific American ve D-Lib Magazine'de yayımlanan makalelerinde de kısa ve öz biçimde değinmiştir. Meyer süreli yayın krizinin kütüphaneleri nasıl etkilediğini tartışmakta ve bu krizden çıkış yolunun çok kolay olmadığını öne sürmektedir. Meyer'in öne sürdüğü "tekel gücü" ve "talebin esnek olmaması" nedeniyle süreli yayın fiyat artışlarındaki krizin geçici olmadığı tezi üzerinde durulmaya değer. Okerson bir kütüphaneci gözüyle elektronik yayıncılıkla ilgili ekonomik konulara değinmektedir. Odlyzko elektronik süreli yayınların birim maliyetlerini incelemektedir. Hawbaker ve Wagner basılı süreli yayınların maliyetiyle tam metin erişim maliyetlerini karşılaştırmaktadırlar. Daha yeni bir maliyet karşılaştırması için bkz. (Montgomery & King, 2002). Özbağ ODTÜ Kütüphanesindeki elektronik süreli yayın derme geliştirme çalışmalarını özetlemektedir. Konsorsiyal fiyatlandırmayla ilgili daha yeni makalelere ve sunuşlara ANKOS'un web sayfasından erişebilirsiniz. (Linkler için "Derme Geliştirme" ve "İşbirliği" ders notlarına bakınız.) Konuyla ilgili olarak 1989-2001 yılları arasında Newsletter on Serials Pricing adlı bir elektronik haber bülteni yayımlanmıştı. Bu bültenin eski sayılarına halen erişilebilmektedir. Chronicle of Higher Education adlı derginin bilgi teknolojisi bölümünde de zaman zaman konuyla ilgili haberlere yer verilmektedir. Kaynakçada bu haberlerden birkaçına atıf yapılmaktadır.
Elektronik ticaretle ilgili önemli hususlardan biri de vergi ile ilgili düzenlemelerin nasıl yapılacağıdır. Geleneksel ortamda mal ve hizmetlerin ticaretinden kaynaklanan vergi ile ilgili düzenlemeler gelir kaynağına, mal ve hizmet üreticisinin nerede ikamet ettiğine vb. gibi hususlara dayandırılmaktadır. Ancak elektronik ticaret için bu ve benzeri kavramlar bazen pek fazla anlam ifade etmeyebilmektedir. Vergi hukuku açısından elektronik ticaret konusu Dönmez'in (1998) çalışmasında ayrıntılı olarak incelenmektedir.
Kaynakça
Association of Research Libraries (ARL) web site. (Bu sayfayı mutlaka geziniz. Sitede 1902'den beri tutulan Amerikan araştırma kütüphanelerine ait her tür istatistiğe (bazıları etkileşimli) erişebilirsiniz.)
Bayram, Özlem. Elektronik Bilginin Fiyat Politikaları: Ulusal Bir Model Önerisi. Bilginin Serüveni: Dünü, Bugünü, Yarını... Türk Kütüphaneciler Derneği'nin Kuruluşunun 50. Yılı Uluslararası Sempozyum Bildirileri 17-21 Kasım 1999, Ankara içinde (529-543). Ankara: TKD, 1999.
Blixrud, Julia C. and Timothy D. Jewell, "Understanding Electronic Resources and Library Materials Expenditures: An Incomplete Picture" ARL Newsletter 1997. (Elektronik kopyası için buraya tıklayınız.)
Dönmez, Recai. "Vergi Hukuku Açısından Küreselleşme ve Elektronik Ticaret",
Anadolu
Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, c. XIV, S. 1-2, 1998,
s. 415-452. Elektronik kopya: http://home.anadolu.edu.tr/users/~rdonmez/e-tic-tam.htm
(Erişim tarihi: 12 Aralık 2001). (URL artık çalışmıyor. Lütfen makale
metni için buraya
tıklayınız.
"Exploring the Future of Electronic Books and Journals", The Chronicle of Higher Education, June 19, 1998 p. A27
Hawbaker, A. Craig and Cynthia K. Wagner. "Periodical Ownershiop Versus FullText Online Access: A Cost-Benefit Analysis," Journal of Academic Librarianship 22( 2): 105-109, March 1996. (Bu makaleye Bilkent veya ULAKBİM Kütüphanelerinden erişebilirsiniz.)
Kiernan, Vincent, "Paying by the Article: Libraries Test a new Model for Scholarly Articles. The Chronicle of Higher Education, August 14, 1998 p. A21-A22
King, Donald W. and Jose-Marie Griffiths, "Economic issues concerning electronic publishing and distribution of scholarly articles," Library Trends 43(4): 713-740, Spring 1995.
Kyrillidou, Martha. Research library spending on electronic scholarly information is on the rise. ARL Newsletter No. 213. Elektronik kopya: http://www.arl.org/newsltr/213/spend.html (3 Aralık 2002)
Meyer, Richard W. "Monopoly Power and Electronic Journals," Library Quarterly 67(4): 325-349, October 1997. (Bu makaleyi mutlaka okumalısınız. Fotokopi çekmek için dergiyi benden ödünç alabilirsiniz.)
Meyer, Richard W. "Consortial access versus ownership." Conference on Scholarly Communication and Technology, 24-25 April 1997, Emory University. Elektronik adres: http://arl.cni.org/scomm/scat/meyer.html (Erişim tarihi: 3 Aralık 2002)
Montgomery, Carol Hansen, and Donald W. King,
Comparing
Library and User Related Costs of Print and Electronic Journal Collections:
A First Step Towards a Comprehensive Analysis. D-Lib Magazine, 8(19), October
2002. (Erişim tarihi: 3
Aralık 2002)
Newsletter
on Serials Pricing (ISSN:
1046-3410) Editor: Marcia Tuttle. Chapel Hill, University of
North Carolina, 1989-2001 . (Bu haber bülteni artık yayımlanmıyor. Ancak
eski sayılarına halen erişmek mümkün.)
Odlyzko, Andrew. "The Economics of Electronic Journals," First Monday 2(8), August 1997. (http://www.firstmonday.dk/issues/issue2_8/odlyzko/index.html). (Elektronik kopyasına erişmekte güçlük çekenler basılı kopyasini benden ödünç alabilirler.) Aynı yazarın "Tragic Loss or Good Riddance? The Impending Demise of Traditional Scholarly Journals," adlı değişik dergi ve kitaplarda değişik uzunluklarda yayımlanan makalesine (örneğin, Intern. J. Human-Computer Studies 42 (1995), pp. 71-122; Notices Amer. Math. Soc., vol. 42 (Jan. 1995), pp. 49-53) ve yazarın konuyla ilgili diğer makalelerine http://www.dtc.umn.edu/~odlyzko/adresinden erişebilirsiniz.
"Of bees and lighthouses" The Economist February 23, 1991, s. 72-73. (Kısa ama önemli bir makale. Fotokopisi bende olmalı.)
Okerson, Ann. "A Librarian's View of Some Economic Issues in Electronic Scientific Publishing," UNESCO Invitational Meeting on the Future of Scientific Information, Paris. February 1996. (Erişim tarihi: 3 Aralık 2002)
Özbağ, Çiğdem. "Elektronik Dergiler ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi Kütüphanesi'nde Elektronik Dergi Oluşturma ve Geliştirme Çalışmaları,"III. Türkiye'de Internet Konferansı, ODTÜ, Ankara, Kasım 1997. III. Türkiye'de Internet Konferansı, ODTÜ, Ankara, Kasım 1997.
Quint, Barbara. The high price of nothing. Searcher. 9(5), Mayıs 2001. Elektronik kopya: http://www.infotoday.com/searcher/may01/voice.htm (Erişim tarihi: 3 Aralık 2002)
Sewell, R.G. (May 2001). Library Materials Budget Survey: RESULTS OF THE 2000/2001 LIBRARY MATERIALS BUDGET SURVEY OF THE ALCTS/CMDS/CHIEF COLLECTION DEVELOPMENT OFFICERS OF LARGE RESEARCH LIBRARIES DISCUSSION GROUP. http://www.arl.org/scomm/lmbs/lmbs2001.html (2 Aralık 2002).
Shapiro, James, "Books on Demand: What's Beyond the First Impression". The Chronicle of Higher Education, July 17, 1998 p. B8
Shapiro, Carl and Hal R. Varian, Information Rules: A Strategic Guide to the Network Economy. Boston, MA: Harvard Business School Press, 1998. (İlk iki bölüm okunacak. 1. The Network Economy, 2. Pricing Information. İlgili bölümlerin fotokopisini çektirmek üzere kitabı benden ödünç alabilirsiniz.)
Thomes, Kate. "The economics and usage of digital library collections." ARL Bimonthly Report No. 210. Elektronik adres: http://www.arl.org/newsltr/210/econ.html (Erişim tarihi: 3 Aralık 2002) (2000 yılında aynı adla yapılan konferansta sunulan bildirilerin kısa özetlerini veren bir yazı. Makalenin sonunda arXiv.org, JSTOR, PEAK, SPARC gibi belli başlı dijital inisiyatiflerin adresleri de var. Konferansta sunulan bildirilerin birçoğunun tam metinlerine http://www.si.umich.edu/PEAK-2000/ adresinden erişilebilir.)
Tonta, Yaşar. "Elektronik yayıncılıkta son gelişmeler" (Current developments in electronic publishing) (Yayımlanmamış makale). Eylül 1999. (Özellikle makalenin sonundaki "Elektronik Yayınlarda Fiyatlandırma ve Ekonomik Sorunlar" alt başlığı konumuzla ilgili.)
Tonta, Y . (1998). Elektronik Kütüphaneler," Özel Ulak 1(2): 2-3. (İçinde elektronik bilginin fiyatlandırılmasıyla ilgili bir bölüm var.
Varian, Hal. "Pricing electronic journals. D-Lib Magazine June 1996. (Erişim tarihi: 3 Aralık 2002) Kopyasi için buraya tıklayınız.
Varian, Hal. "The Information Economy," Scientific American 273(9): 200, 202, September 1995. (Erişim tarihi: 3 Aralık 2002) (Mutlaka okunması gereken makalelerden birisi.
Webber, S.A.E. Pricing and marketing online information services. Annual review of Information Science and Technology 33: 39-83, 1998. ( dergi Beytepe'de var.)
White, Gary W. and Gregory A. Crawford, "Cost-benefit analysis of electronic information: A case study." College & Research Libraries 58(6): 503-510, November 1998. (dergi Beytepe'de ve Bilkent'te var.)