H.Ü. Kütüphanecilik Bölümü

 

KÜT 655: Elektronik Bilgi Kaynakları ve Bilgi Hizmetleri (Güz 2002)

Yaşar Tonta <tonta@hacettepe.edu.tr>

ELEKTRONİK BİLGİ HİZMETLERİ ALT YAPISI

Elektronik bilgi hizmetleri alt yapısı mevcut bilgilerin işlenmesine, depolanmasına, bir yerden bir yere iletilmesine ve bu bilgilere gerektiğinde erişilmesine olanak sağlayan teknolojileri, kuralları, standartları ve politikaları kapsar. Bilgi teknolojisi alt yapısı her tür örgütte (akademik, özel, kamu, kar amacı güden-gütmeyen örgütler, vs.) müşterilere zamanında ve yüksek kalitede ürün ve hizmetlerin sunulmasında anahtar rol oynar. Internet ve Web'in gelişmesiyle birlikte bir zamanlar merkezi bir yerde tutulan kaynaklar örgütün hatta ülkenin çeşitli yerlerine dağılmış durumdadır. Bu durum, küresel pazarlardaki kaynaklara erişmek ve bilgi değişmek isteyen yöneticiler ve kullanıcılar açısından bir "meydan okuma" olarak nitelendirilebilir. Son yıllarda geliştirilen birçok araç ve teknoloji küresel pazara erişimi kolaylaştıracak örgütsel bilgi alt yapısının kurulmasında kritik rol oynamaktadır. JAVA, vekil sunucular, sanal özel ağlar (VPN), çok platformda çalışan veri tabanı yönetimi çözümleri, yüksek hızlı uzakiletişim ağları, veri ambarları, ateş çemberi teknolojileri gibi etkin ve etkili alt yapı uygulamaları çoğu zaman bir örgütün başarısını belirlemektedir. Örgütsel açıdan söz konusu teknolojiler hakkında teknik bilgiler Twitchell ve Frame'in (2002) makalesinde yer almaktadır. 

Bilgi hizmetleri alt yapısının varlığı mikro düzeyde (örgüt) olduğu gibi makro düzeyde (ulusal ve uluslararası) de büyük önem taşımaktadır. Başka bir deyişle, bir ülkenin üniversitelerine, okullarına, kütüphanelerine, araştırma laboratuvarlarına, işyerlerine, hastanelerine ve evlerine bilgi hizmetleri vermek için kullanılan donanım, yazılım ve standartlar o ülkenin bilgi hizmetleri alt yapısını oluşturur. Tarım ve sanayi toplumlarında mal ve hizmetlerin bir yerden bir yere hızla aktarılması için nasıl gelişmiş kara, hava ve deniz yolları alt yapısına ihtiyaç varsa, günümüzün gelişmiş bilgi toplumlarında da metin, resim, ses ve hareketli görüntüler içeren bilgilerin (“içerik”) ilgili kişi ve kuruluşlar arasında hızla aktarılması için bilgi hizmetleri alt yapısına ihtiyaç vardır.

Bilgi hizmetleri alt yapısı ile ilgili sorunların çözümlenebilmesi için bilgi teknolojilerine (bilgisayarlar, ietişim ağları, yazılım) ve içeriğe (bilgi) büyük yatırımlar yapılmaktadır. Günümüzde Internet bir ülkedeki bilgi hizmetleri alt yapısının önemli bir parçası olarak görülmektedir. ABD'de 1990 yılında GSMH'nin %3'ü bilgi teknolojisi yatırımları için harcanırken bu oran 1995'de %5'e yükselmiştir. Bilgi teknolojisine yapılan bu yatırımlar Amerikan ekonomisinin son dört yılda üçte bir oranında büyümesinin temel nedeni olarak gösterilmektedir. Son on yılda bilgi teknolojisi için yapılan yatırım sadece ABD'de üç trilyon doların üzerindedir. Ancak bilgi teknolojisine yapılan bu yatırımların bilginin daha etkin yönetimi konusunda aynı derecede etkili olamadığı öne sürülmekte ve buna neden olarak da yöneticilerle teknoloji geliştirenler arasındaki iletişimin zayıf olması ve teknolojinin kendi başına bütün sorunları çözeceğinin varsayılması gelmektedir (Davenport, 1997: 6).

Kuşkusuz alt yapıyla ilgili sorunların çözümlenmesi için bilgi teknolojisine yatırım yapılması önemli. Ancak altyapıya yatırım yapmakla sorunun sadece bir kısmı çözülmüş oluyor. Oysaki işin en zor yanı alt yapı aracılığıyla sağlanacak bilgi içeriği (metin, ses, görüntü, vs.) ve söz konusu hizmetlerin sağlanmasıyla ilgili politikaların belirlenmesi aşamasında ortaya çıkan sorunları çözebilmek. Yani küresel ortamda herkesin bilgi ihtiyacının olabildiğince karşılanabilmesi için gereken örgütsel yapıyı kurmak ve bunun için gereken finansal modeli oturtmak (Tonta, 1997a: 65) Bu bakımdan bilgi alt yapısı konusuna iki açıdan yaklaşmak gerekli:

1. İşin teknolojik yönü, yani "bilgi otoyolu"; ve

2. İşin içerik yönü, yani "elektronik kütüphane".

Bu iki kavram (Tonta, 1997b)'de daha ayrıntılı olarak tartışılmıştır. İşin ulusal bilgi alt yapısını ilgilendiren yönü için de konuyla ilgili bir editoryal yazıya başvurulabilir (Tonta, 1996). İlgili yazılardan birkaç alıntı yapmak gerekirse: 

Bir ülkenin üniversitelerine, okullarına, kütüphanelerine, araştırma laboratuvarlarına, işyerlerine, hastanelerine ve evlerine bakır, koaksiyel veya fiber optik kablolar, uydu veya yayın yoluyla veri, ses ve görüntü türü bilgiler taşıyan donanım, yazılım ve standartlar o ülkenin ulusal bilgi alt yapısını oluşturur (Information superhighway, 1994: 12). Bir başka deyişle, ulusal bilgi alt yapısı mevcut bilgilerin işlenmesine, depolanmasına, bir yerden bir yere iletilmesine ve bu bilgilere gerektiğinde erişilmesine olanak sağlayan teknolojileri kapsar (Tonta, 1996: 205).

Günümüzde Internet bir ülkedeki okul, üniversite, işyeri ve evleri bakır kablo ya da fiber optik ile birbirine bağlayan ulusal bilgi alt yapısının bir parçası olarak görülmekte ve “bilgi otoyolu” olarak adlandırılmaktadır (Information superhighway, 1994: 12). Veri, ses, resim, hareketli görüntü gibi çokluortam (multimedia) türü ögeler içeren bilgiler bir ülkenin kalkınmasının kan damarlarını oluşturmaktadır. Bilgiye hızlı ve etkin bir biçimde erişim günümüz küresel ekonomilerinde rekabet edebilmenin “olmazsa olmaz” koşulu haline gelmiştir Tonta, 1997a: 65

Ulusal bilgi alt yapısı ve Internet konusunda gerek ABD'de gerekse diğer ülkelerde yoğun çalışmalar yapılmaktadır. Konunun değişik yönleriyle (entellektüel mülkiyet, evrensel erişim, eğitim ve tıp uygulamaları, yasal düzenlemeler, vd.) ilgili çalışmalar yapmak üzere çeşitli çalışma grupları kurulmuştur. Bu grupların çalışmalarına elektronik olarak da erişmek mümkün. Alta Vista'da +"national information infrastructure" ile yapılan bir taramada 30 binden fazla web sayfası olduğu görülmektedir (Ocak 2003). Örneğin, Bizzat ABD Başkanına rapor veren bir çalışma grubu var (President's Information Infrastructure Task Force).  Internet 2 ve Gelecek Nesil Internet (NGI) gibi ABD Ulusal Bilgi Alt Yapısının bileşenleri olarak nitelendirilebilecek projeler hakkında basılı bir makale için bkz. (Lynch, 1998a).

Ülkemize gelince: TUENA'nın Ulusal Enformasyon Alt Yapısı Ana Planı çalışmalarının bir parçası olarak hazırladığı bir raporda (Altyapı, 1998) 2010 yılına kadar alt yapı için yaklaşık toplam 35 milyar dolarlık bir yatırım yapılması öngörülmektedir (s.134). Bu miktarın yaklaşık 21 milyar dolarının uç birimler (terminal), 14 milyar dolarının da şebeke için harcanması gereği ortaya çıkmaktadır. Yine aynı çalışmada 2010 yılında bütün hanelerin ağa bağlı olacağı varsayılmış ve toplam abone sayısının 17 milyon civarında olacağı hesaplanmıştır (s.127-128). Toplam abone sayısında çok fazla artış olmamasına karşın, mevcut veri hatları üzerinden ses iletimi de mümkün olacağından kapasite kullanımının artması söz konusudur. 1998'de 1 Terabit olan toplam ağ kapasitesinin ise 2010 yılında 100 Terabite çıkacağı tahmin edilmektedir (s.129).

Ne yazık ki TUENA çalışmaları ve bu çerçevede hazırlanan 40'tan fazla rapor bir işe yaramadı. Kamu kurumlarının (DPT, TÜBİTAK) kendi aralarındaki bazı sorunlar nedeniyle bu raporlar hiç bir şey yapılmadan "arşivlendi". Şimdi 2023'ü hedefleyen yeni çalışmalar yapıyoruz. Neyse..  

Kısacası, içerik en öncelikli konularımız arasında henüz yer almıyor. IV. Türkiye'de Internet Toplantısında (1998) zamanın Ulaştırma Bakanı (Necdet Menzir) Devletin son zamanlara kadar alt yapı projelerine destek verdiğini, bundan böyle “bilgi”nin, yani içeriğin de sübvanse edileceğini söylemişti (de ümitlenmiştik). Aradan beş yıl geçmesine karşın bu tür bir destek henüz ufukta görünmüyor. Oysaki içerik geliştirmeyi, işlemeyi, yayımlamayı, düzenlemeyi, depolamayı, iletimini, ve içeriğe erişimi amaçlayan projeler üretmek zorundayız. Elektronik bilgi hizmetleri alt yapısı ve içerikle ilgili standartlar geliştirmek ve ilgili mevzuatı gözden geçirmek zorundayız. 

Internet aracılığıyla erişilebilen elektronik bilgi kaynaklarının tanımlanması, yani daha önce kısaca sözünü ettiğimiz Dublin Core, RDF, DOI gibi metadata ve dijital nesne tanımlama sistemleri (JASIS metadata özel sayısı -1999, no. 13?; ayrıca bkz. Logoze & Fielding, 1998) bu konulardan birisi. Kurum içi ya da kurumlar arası web tabanlı bilgi hizmetlerine erişimde çok önemli olan "erişim yönetimi" bir diğer konu. Kullanıcıların kimliklerinin doğrulanması (authentication) ve yetkilendirme (authorization) konularına değineceğiz. Arms'ın (1998) makalesi erişim yönetimiyle ilgili genel bir modeli özetliyor. Konuyla ilgili olarak İngiltere'nin ulusal ölçekli deneyimleri ise Wiseman'in (1998) makalesinde veriliyor. Bu makalede ATHENS sisteminden söz ediliyor. Adı geçen sistem 1.7 milyon kullanıcının 30.000 farklı bilgi kaynağına/hizmetine erişimini yönetebilecek ölçekte. Günümüzde konsorsiyal bazda elektronik içerik pazarlayan yayınevleri ATHENS uyumlu otantikasyon ve yetkilendirme sistemleri geliştirmişlerdir. Daha fazla bilgi ATHENS Erişim Yönetimi Hizmetleri web sayfasından edinilebilir. Dolayısıyla İngiltere'deki üniversiteler herhangi bir elektronik dergi paketine erişim lisansı satın aldıklarında erişim yönetimi sorununu da kolayca halletmektedirler. Lynch'in ağ hizmetleri alt yapısı (1998a) ve erişim yönetimiyle ilgili çalışmaları son derecede bilgilendirici. Bir kampus bazında erişim yönetimi sisteminin kurulmasıyla ilgili olarak Glenn ve Millman'ın (1998) çalışmasına bakılabilir.