H.Ü. Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü
KÜT 655: Elektronik Bilgi Kaynakları ve Bilgi
Hizmetleri (Güz 2003) Yaşar Tonta
<tonta@hacettepe.edu.tr>
ELEKTRONİK
BİLGİ VE EKONOMİK SORUNLAR
Bu hafta elektronik ortamdaki bilgilerin ekonomik yönlerini inceleyeceğiz.
Amerikan Araştırma Kütüphaneleri Derneği'nin verilerine göre ABD'deki büyük
araştırma kütüphaneleri 2000/2001 öğretim yılında toplam bütçelerinin önemli
bir kısmını (%13,5, hatta bazı üniversite kütüphanelerinde %25'e yakın)
elektronik bilgi kaynaklarına erişim sağlamak için harcamaktadırlar (Sewell, 2001: http://www.arl.org/scomm/lmbs/lmbs2001.html).
"Elektronik derme geliştirme" oturumunda değindiğimiz "sahip
olmak" yerine "erişim sağlamak" yönelimi (trend) kütüphanelerin
satın alma davranışlarını da etkilemektedir. Artık kütüphaneler bir bilgi
kaynağını belki ileriki bir tarihte bir kullanıcı ararsa diye satın almak
yerine gitmek yerine, kullanıcının ihtiyacı olduğu zaman o kaynağa anında
erişim sağlamayı yeğlemektedirler. Benzer gelişmeler son yıllarda bizim
üniversite kütüphanelerimizde de yaşanmaktadır. Bu konuda ARL üyesi
kütüphanelerde olduğu gibi düzenli istatistikler tutulmamaktadır. Küçük ve orta
boy üniversite kütüphanelerinin basılı dergilere abone olmak yerine ANKOS
aracılığıyla elektronik dergi lisans anlaşmalarına katılma eğilimleri bu
yönelimi doğrulamaktadır. Öte yandan, dermesinin hemen hemen
tamamı süreli yayınlardan oluşan ULAKBİM'de satın
almak yerine erişim sağlamak politikasının yansımaları çok daha çarpıcı biçimde
görülebilmektedir. ULAKBİM 2002'de bilgi kaynağı satın alma bütçesinin %47'sini
elektronik bilgi kaynaklarını satın almak ya da
kiralamak için harcamaktadır. ULAKBİM 2002'de 2296 basılı dergiye aboneliğini
yenilemek için 1.438.792 dolar öderken, 2909 dergiye elektronik erişim sağlamak
için 1.293.076 dolar ödemektedir. (ULAKBİM'in Elsevier yayınevinin 1995-2003 yıllarını kapsayan 1261 adet
dergisi için üç yılda ödeyeceği yaklaşık 3.2 milyon dolarlık tutarın bir yıllık
karşılığı esas alınmıştır. Rakamlar için bkz. ULAKBİM'in 2001-2002 yılları faaliyet raporları: http://www.ulakbim.gov.tr/hakkimizda/faaliyet/faaliyet01.uhtml
ve http://www.ulakbim.gov.tr/hakkimizda/faaliyet/faaliyet02.uhtml.
ULAKBİM Elsevier yayınevine ait dergilerin tamamını
kendi sunucuları üzerinde arşivleyen dünyadaki 10 merkezden biridir. ULAKBİM 2002’deki
toplam 293.901 belge sağlama isteğinin %17’sini (49.568) elektronik dergilerden
karşılamıştır.). Bu yaklaşım hem kütüphanelerin daha fazla kaynağa erişimine
olanak sağlamakta hem de basılı kaynakların işlenmesi, yaşatılması (ciltleme,
ödünç verme, vd.) ve arşivlenmesi için yapılması
gereken masrafları azaltmakta ya da tamamen ortadan
kaldırmaktadır. Elektronik süreli yayınların giderek artması nedeniyle bu
oranın yakın gelecekte daha da artacağını söyleyebiliriz.
Basılı kaynakları satın almak, basılı dergilere abone olmak yerine bu
kaynakların elektronik kopyalarına erişim sağlamak hem yayıncıların hem de
kütüphanelerin yayın satma/sağlama politikalarını gözden geçirmelerine neden
olmuştur. Yayıncılar geleneksel ve geçmişte geçerliliği kanıtlanmış ekononik modeller yerine elektronik kaynakların belirli bir
süre kullanımını temel alan lisans anlaşmaları yaparak aynı bilginin hem basılı
hem de elektronik kopyasından ayrı ayrı kar sağlama
yoluna gitmekte, bazen de kullanıcıların sadece gördükleri ya
da indirdikleri makaleler için ödeme yapmaları ilkesine dayanan
"kullandığın kadar öde" (pay-per-view) ya da yapılan işleme
dayanan (transaction-based)
modelleri yeğlemektedirler. Öte yandan kütüphaneler de giderek azalan materyal
satın alma bütçeleriyle kullanıcılarının daha fazla bilgi kaynağına erişim
sağlamaları için çaba göstermektedir.
Bu ve benzeri yönelimleri bu hafta daha yakından inceleyeceğiz. İlgili okuma
parçalarına gelince: Shapiro ve Varian
ilk iki bölümde elektronik bilginin fiyatlandırılması konusunu açıklığa
kavuşturmaktadır.Varian benzer konulara Scientific American ve
D-Lib Magazine'de yayımlanan makalelerinde
de kısa ve öz biçimde değinmiştir. Meyer süreli yayın
krizinin kütüphaneleri nasıl etkilediğini tartışmakta ve bu krizden çıkış
yolunun çok kolay olmadığını öne sürmektedir. Meyer'in
öne sürdüğü "tekel gücü" ve "talebin esnek olmaması"
nedeniyle süreli yayın fiyat artışlarındaki krizin geçici olmadığı tezi
üzerinde durulmaya değer. Okerson bir kütüphaneci
gözüyle elektronik yayıncılıkla ilgili ekonomik konulara değinmektedir. Odlyzko elektronik süreli yayınların birim maliyetlerini
incelemektedir. Hawbaker ve Wagner
basılı süreli yayınların maliyetiyle tam metin erişim maliyetlerini
karşılaştırmaktadırlar. Daha yeni bir maliyet karşılaştırması için bkz. (Montgomery & King, 2002). Özbağ ODTÜ
Kütüphanesindeki elektronik süreli yayın derme geliştirme çalışmalarını özetlemektedir.
Konsorsiyal fiyatlandırmayla ilgili daha yeni
makalelere ve sunuşlara ANKOS'un web sayfasından
erişebilirsiniz. (Linkler için "Derme Geliştirme" ve
"İşbirliği" ders notlarına bakınız.) Konuyla ilgili olarak 1989-2001
yılları arasında Newsletter on Serials Pricing
adlı bir elektronik haber bülteni yayımlanmıştı. Bu bültenin eski sayılarına
halen erişilebilmektedir. Chronicle of Higher Education adlı
derginin bilgi teknolojisi bölümünde de zaman zaman
konuyla ilgili haberlere yer verilmektedir. Kaynakçada bu haberlerden birkaçına
atıf yapılmaktadır.
Elektronik ticaretle ilgili önemli hususlardan biri de vergi ile ilgili
düzenlemelerin nasıl yapılacağıdır. Geleneksel ortamda mal ve hizmetlerin
ticaretinden kaynaklanan vergi ile ilgili düzenlemeler gelir kaynağına, mal ve
hizmet üreticisinin nerede ikamet ettiğine vb. gibi hususlara
dayandırılmaktadır. Ancak elektronik ticaret için bu ve benzeri kavramlar bazen
pek fazla anlam ifade etmeyebilmektedir. Vergi hukuku açısından elektronik
ticaret konusu Dönmez'in (1998) çalışmasında
ayrıntılı olarak incelenmektedir.
Kaynakça
Association
of Research Libraries (ARL)
web site. (Bu sayfayı mutlaka geziniz. Sitede 1902'den beri tutulan Amerikan
araştırma kütüphanelerine ait her tür istatistiğe (bazıları etkileşimli)
erişebilirsiniz.)
Bayram, Özlem. Elektronik Bilginin Fiyat
Politikaları: Ulusal Bir Model Önerisi. Bilginin Serüveni: Dünü, Bugünü,
Yarını... Türk Kütüphaneciler Derneği'nin Kuruluşunun 50. Yılı Uluslararası
Sempozyum Bildirileri 17-21 Kasım 1999, Ankara içinde (529-543). Ankara:
TKD, 1999.
Blixrud, Julia C. and Timothy D. Jewell, "Understanding Electronic Resources and Library Materials
Expenditures: An Incomplete
Picture" ARL Newsletter 1997. (Elektronik kopyası için buraya tıklayınız.)
Dönmez, Recai. "Vergi Hukuku
Açısından Küreselleşme ve Elektronik Ticaret", Anadolu Üniversitesi
İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, c. XIV, S. 1-2, 1998,
s. 415-452. Elektronik kopya: http://home.anadolu.edu.tr/~rdonmez/e-tic-tam.htm
(Erişim tarihi: 12 Aralık 2001). (URL artık çalışmıyor. Lütfen makale metni
için buraya tıklayınız.
"Exploring
the Future of Electronic Books and Journals", The Chronicle of Higher Education, June 19, 1998 p. A27
Hawbaker, A. Craig and Cynthia K. Wagner. "Periodical Ownershiop Versus FullText Online Access: A Cost-Benefit Analysis,"
Journal of Academic Librarianship 22( 2): 105-109, March
1996. (Bu makaleye Bilkent veya ULAKBİM Kütüphanelerinden erişebilirsiniz.)
Morse, David H. and William A. Clintworth, Comparing Patterns
of Print and Electronic Journal Use in an Academic Health Science Library Issues in Science and Technology
Librarianship No. 28, (Fall
2000)
Kiernan, Vincent,
"Paying by the Article: Libraries
Test a new Model for Scholarly Articles. The Chronicle of Higher Education, August 14, 1998 p. A21-A22
King, Donald W. and Jose-Marie
Griffiths, "Economic issues concerning electronic publishing and distribution of scholarly articles," Library Trends 43(4):
713-740, Spring 1995.
Kyrillidou, Martha. Research library spending on electronic scholarly information is on the rise. ARL Newsletter No. 213. Elektronik kopya: http://www.arl.org/newsltr/213/spend.html
(3 Aralık 2002)
Meyer, Richard W. "Monopoly
Power and Electronic Journals," Library Quarterly 67(4):
325-349, October 1997. (Bu makaleyi mutlaka
okumalısınız. Fotokopi çekmek için dergiyi benden ödünç alabilirsiniz.)
Meyer, Richard W. "Consortial
access versus ownership." Conference
on Scholarly Communication and Technology, 24-25 April 1997, Emory University.
Elektronik adres: http://arl.cni.org/scomm/scat/meyer.html
(Erişim tarihi: 3 Aralık 2002)
Montgomery, Carol Hansen,
and Donald W. King, Comparing Library and User Related
Costs of Print and Electronic Journal Collections: A First Step Towards a Comprehensive Analysis. D-Lib Magazine, 8(19), October
2002. (Erişim tarihi: 3 Aralık 2002)
Newsletter on Serials Pricing (ISSN: 1046-3410) Editor: Marcia Tuttle. Chapel Hill, University
of North Carolina, 1989-2001 . (Bu haber bülteni artık yayımlanmıyor. Ancak
eski sayılarına halen erişmek mümkün.)
Odlyzko, Andrew. "The Economics of Electronic Journals," First
Monday 2(8), August
1997. (http://www.firstmonday.dk/issues/issue2_8/odlyzko/index.html). (Elektronik kopyasına erişmekte güçlük
çekenler basılı kopyasini benden ödünç alabilirler.)
Aynı yazarın "Tragic Loss
or Good Riddance?
The Impending Demise of Traditional Scholarly Journals," adlı
değişik dergi ve kitaplarda değişik uzunluklarda yayımlanan makalesine
(örneğin, Intern. J. Human-Computer Studies 42 (1995), pp. 71-122; Notices
Amer. Math. Soc., vol. 42 (Jan. 1995), pp. 49-53) ve yazarın konuyla ilgili diğer makalelerine http://www.dtc.umn.edu/~odlyzko/adresinden
erişebilirsiniz.
"Of bees
and lighthouses" The Economist February 23, 1991, s. 72-73. (Kısa ama önemli bir
makale. Fotokopisi bende olmalı.)
Okerson, Ann. "A Librarian's View
of Some Economic Issues in Electronic Scientific Publishing," UNESCO Invitational
Meeting on the Future of Scientific Information, Paris. February
1996. (Erişim tarihi: 3 Aralık 2002)
Özbağ, Çiğdem. "Elektronik
Dergiler ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi Kütüphanesi'nde Elektronik Dergi
Oluşturma ve Geliştirme Çalışmaları,"III. Türkiye'de Internet
Konferansı, ODTÜ, Ankara, Kasım 1997. III. Türkiye'de Internet Konferansı,
ODTÜ, Ankara, Kasım 1997.
Quint, Barbara. The high price of nothing.
Searcher. 9(5), Mayıs 2001. Elektronik kopya: http://www.infotoday.com/searcher/may01/voice.htm
(Erişim tarihi: 3 Aralık 2002)
Sewell, R.G. (May 2001). Library Materials Budget Survey: RESULTS OF THE 2000/2001 LIBRARY MATERIALS BUDGET
SURVEY OF THE ALCTS/CMDS/CHIEF COLLECTION DEVELOPMENT OFFICERS OF LARGE
RESEARCH LIBRARIES DISCUSSION GROUP. http://www.arl.org/scomm/lmbs/lmbs2001.html
(2 Aralık 2002).
Shapiro, James, "Books
on Demand: What's Beyond the First
Impression". The
Chronicle of Higher Education, July 17, 1998 p.
B8
Shapiro, Carl and Hal R. Varian, Information Rules: A Strategic Guide to the
Network Economy. Boston,
MA: Harvard Business School
Press, 1998. (İlk iki bölüm okunacak. 1. The Network Economy,
2. Pricing Information.
İlgili bölümlerin fotokopisini çektirmek üzere kitabı benden ödünç
alabilirsiniz.)
Thomes, Kate. "The economics and
usage of digital library collections." ARL
Bimonthly Report No.
210. Elektronik adres: http://www.arl.org/newsltr/210/econ.html
(Erişim tarihi: 3 Aralık 2002) (2000 yılında aynı adla yapılan konferansta sunulan
bildirilerin kısa özetlerini veren bir yazı. Makalenin sonunda arXiv.org, JSTOR, PEAK, SPARC gibi belli başlı dijital
inisiyatiflerin adresleri de var. Konferansta sunulan bildirilerin birçoğunun
tam metinlerine http://www.si.umich.edu/PEAK-2000/
adresinden erişilebilir.)
Tonta, Yaşar. "Elektronik
yayıncılıkta son gelişmeler" (Current developments in electronic publishing)
(Yayımlanmamış makale). Eylül 1999. (Özellikle makalenin sonundaki "Elektronik
Yayınlarda Fiyatlandırma ve Ekonomik Sorunlar" alt başlığı konumuzla
ilgili.)
Tonta, Y . (1998). Elektronik
Kütüphaneler," Özel Ulak 1(2): 2-3. (İçinde elektronik bilginin fiyatlandırılmasıyla
ilgili bir bölüm var.
Varian, Hal. "Pricing electronic journals. D-Lib
Magazine June 1996. (Erişim
tarihi: 3 Aralık 2002) Kopyasi için buraya
tıklayınız.
Varian, Hal. "The Information Economy," Scientific
American 273(9): 200, 202, September
1995. (Erişim tarihi: 3 Aralık 2002) (Mutlaka okunması gereken
makalelerden birisi.
Webber, S.A.E. Pricing and marketing online
information services. Annual review of Information Science and Technology 33: 39-83,
1998. ( dergi Beytepe'de
var.)
White, Gary W. and Gregory A. Crawford, "Cost-benefit analysis of electronic information: A case study." College & Research Libraries 58(6): 503-510, November
1998. (dergi Beytepe'de ve Bilkent'te var.)
Son güncelleme tarihi: 15
Aralık 2003
Yaşar Tonta
mailto://tonta@hacettepe.edu.tr