H.Ü. Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü
KÜT 655: Elektronik Bilgi Kaynakları ve Bilgi Hizmetleri (Güz 2003) Yaşar Tonta <tonta@hacettepe.edu.tr>
Kütüphanelerarası işbirliği literatürde en fazla tartışılan konulardan birisi. 1900'lerin başından itibaren kütüphanelerarası ödünç verme, ortaklaşa derme geliştirme, ortaklaşa kataloglama, belge sağlama vb. gibi alanlarda kurumsal, ulusal hatta uluslararası düzeylerde başarılı işbirliği projeleri gerçekleştirildi. (Kongre Kütüphanesi'nin kart çoğaltma proşesini (1901), MARC'ı, OCLC'yi, ve diğer örgütlenmeleri hatırlayınız.) Bu girişimlerin önemli bir kısmı başarıyla sürdürülüyor.
İşbirliğinin temelinde, kuşkusuz, kullanıcılara daha ekonomik olarak daha iyi hizmet verme anlayışı yatıyor. Gerek elektronik ortamdaki bilgi kaynaklarının artışı, gerek depolama ve iletim teknolojilerinin bilgi merkezleri tarafından daha ucuza edinilebilmesi elektronik bilgi kaynaklarının paylaşımını kolaylaştırdı. Hatta "ölçek ekonomisi" vb. nedenlerle işbirliğini bir zorunluluk haline getirdi.
Bu oturumda elektronik bilgi kaynaklarının paylaşımıyla ilgili çeşitli sorunları irdelemeye çalışacağız. Bu sorunlar arasında ortaklaşa derme geliştirme, ortak lisans anlaşmaları ve işbirliği için gereken alt yapı sayılabilir. Önce Türkçe kaynaklara ve ülkemizde yapılanlara kısaca bir göz atalım:
İşbirliğiyle ilgili olarak IFLA toplantısında (Tel-Aviv, 2000) sunduğum bildiri daha sonra aşağıdaki dergide yayımlandı: Yaşar Tonta, "Collection Development of Electronic Information Resources in Turkish University Libraries". Library Collections, Acquisitions and Technical Services 25(3): 291-298, 2001. (PDF kopyası.) Kasım 1999'da TKD'nin kuruluşunun 50. yılı dolayısıyla yapılan sempozyumda "Kütüphanelerarası İşbirliğinin Neresindeyiz?", birkaç yıl önce yapılan bir başka toplantıda ise "Kütüphanelerarası işbirliği ve bilgi kaynaklarının etkin kullanımı" başlıklı iki bildiri sunmuştum. Bu bildirilerin basılı kopyaları bildiriler kitaplarında da var (bibliyografik künyeler elektronik kopyaların başında var). Daha önce sözünü ettiğimiz Özel Ulak'ta çıkan "Elektronik Kütüphaneler" başlıklı yazımda da konsorsiyumlar aracılığıyla işbirliği hakkında kısa bir bölüm var. 14 Kasım 1997'de TÜBİTAK'ta düzenlenen ve üniversitelerden sorumlu rektör yardımcılarının ve daire başkanlarının katıldığı toplantıda yapılan "Elektronik Bilgi Kaynaklarının Kullanımında İşbirliği ve Üniversiteler Arasında Konsorsiyum Kurulması" başlıklı sunuşun slaytları için buraya tıklayınız.
1999 yılında üniversite kütüphaneleri arasında konsorsiyum kurulması konusunda yapılan çalışmalar hız kazandı. Önce bazı SilverPlatter (SP) veri tabanları ve ISI'nin Web Of Science (WoS) adlı atıf dizinlerini içeren veri tabanları deneme amacıyla ULAKBİM (http://vedes.ulakbim.gov.tr/) tarafından yaz aylarında hizmete açıldı. 5 Kasım 1999'da Ankara'da yapılan bir toplantıda deneme sonuçları değerlendirildi. Toplantı sonrasında konsorsiyumla ilgili konuları tartışmak üzere ULAKBİM sunucusu üzerinde woscon ve spcon adlı iki kapalı tartışma listesi açıldı (woscon@ulakbim.gov.tr ve spcon@ulakbim.gov.tr). Amaç 28 üniversitenin ilk aşamada ilgi gösterdiği WoS veri tabanları için 2000 yılı için konsorsiyum olarak lisans anlaşması imzalamaktı.
Daha sonra 1999 yılı sonlarında Ankara bulunan üniversite kütüphanelerinin girişimiyle Anadolu Üniversite Kütüphaneleri Konsorsiyumu (ANKOS) kuruldu. (Konsorsiyum önce "Ankara Üniversite Kütüphaneleri Konsorsiyumu" olarak adlandırılmıştı.) ANKOS'un web sitesinde (www.lib.metu.edu.tr/ankos/) ANKOS'la ilgili birkaç makalenin tam metinlerini ve çeşitli konferanslarda yapılan sunuşların slaytlarını bulabilirsiniz (http://www.lib.metu.edu.tr/ankos/belgeler/makaleler/). Bu bildirilerden/sunuşlardan okumanızda yarar gördüklerimden bazıları aşağıda:
Jane Ann Lindley, ANKOS: A Case Study in Consortial Development. Paper presented at eIFL General Assembly. Nov. 28- Dec. 1 2002. St. Petersburg, Russia.
B. Karasözen, Kütüphane Hizmetlerinde İşbirliği ve Ortaklıklar: ANKOS. Bilgi Toplumuna Doğru Halk Kütüphaneleri: PULMAN-XT Türkiye Ulusal Toplantıs Sonuç Raporu, 16-19 Kasım 2002, Milli Kütüphane, Ankara içinde (72-74). Ed. Bülent Yılmaz. Ankara: ANKOS ve TKD, 2003.
ANKOS'la ilgili son sunuşlardan birisi Akademik Bilişim toplantısında (Konya, Şubat 2002) yapıldı. B. Karasözen ve H. Batı'nın sunuş slaytları için bkz. "Elektronik Bilgi Kaynakları Erişiminde Ulusallaşmaya Doğru."
2003’te Ankara’da yapılan IATUL toplantısında sunulan, ANKOS aracılığıyla gerçekleştirilen konsorsiyal lisansların üniversite kütüphanelerindeki sağlamaya etkileri konulu bir bildiri için bkz. Tuba Akbaytürk, The Impact of Consortial Purchasing on Library Acquisitions: the Turkish Experience. Paper presented at the 24th Annual IATUL Conference, 2-5 June 2003, Ankara, Turkey. IATUL Proceedings (New Series), Vol. 13, 2003.
Biraz daha eski olmakla birlikte ANKOS hakkında aşağıdaki makalelere de bakılabilir:
B. Karasözen , ANKOS: Bilimsel yayınlara Elektronik erişim için bir işbirliği modeli, Cumhuriyet Bilim Teknik No.742 9 Haziran 2001 sf: 10.
B. Karasözen, Yüzyılın Son İşbirliği Örneği: Anadolu Üniversite Kütüphaneleri Konsorsiyumu (ANKOS)
B. Karasözen ve Ç. Özbağ, "Türk Üniversite Kütüphanelerinde Konsorsiyum İçin Uygun Yapı" (1998'de Amsterdam'da yapılan IFLA toplantısına sunulan bildiri metni.)
24-25 Ekim 2002'de Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesinde yapılan "Elektronik Gelişmeler Işığında Araştırma Kütüphaneleri Sempozyumu"nda ANKOS üyeleri için hazırlanan Türkiye Ulusal Site Lisansı tartışıldı. Bu lisans, aşağıda Türkçesine bağlantı verdiğim ICOLC ilkelerine ve diğer lisans anlaşmalarına dayanarak hukukçular ve kütüphaneciler tarafından hazırlandı (Jane Ann Lindley and Phyllis L. Erdoğan, TRNSL: Model Site License For ANKOS. Symposium on the Research in the Light of Electronic Developmnets. Abant Izzet Baysal University, Bolu, 24-25 October 2002.). Lisansın Türkçe çevirisi için bkz. Türkiye Ulusal Site Lisansı. Konsorsiyal alımlarla ilgili olarak mutlaka gözden geçirilmeli.
Elektronik dergilerin kalıcı depolama sorununu çözmeye yönelik kar amacı gütmeyen bir girişim olan SPARC'la (Scholarly Publishing and Academic Research Consortium) ilgili bilgi için bkz. SPARC: Yüksek Fiyatlı dergilere alternatifler. (SPARC'ın Avrupa'da da bürosu var. SPARC'la ilgili en yeni bilgiler için bkz. http://www.sparceurope.org/).
ANKOS'un da üye olduğu Güney Avrupa Kütüphaneler Birliği (SELL: Southern European Library Link) ile ilgili bilgi için bkz. SELL (Southern European Library Link) Güney Avrupa Kütüphaneler Birliği
İşbirliğiyle ilgili daha eski yazılar için bkz.
Aslan, Selma (Alpay). "Elektronik Ortamda Bilgi Paylaşımı İçin Yeni Olanaklar ve Ülkemizde Bilgi Hizmetleri," 50. Kuruluş Yılında Ulusaldan Evrensele Türk Millî Kütüphanesi (1946-1996) Sempozyum (Bildiriler) 19-21 Haziran 1996, Millî Kütüphane, Ankara içinde (196-203). Ankara: Milli Kütüphane, 1998.
Karasözen, Bülent. "Ankara Üniversite Kütüphaneleri Arası Kaynakların Ortak Paylaşımı ve Bir İşbirliği Projesi Önerisi," Türk Kütüphaneciliği 10(1): 74-77, Mart 1996.
"Internet öncesi" dönemde kütüphanelerarası işbirliği ile ilgili bazı yazılar için ise bkz.
Yaşar Tonta, "An interlending network for Turkish university libraries" Information Development 6(2): 105-111, April 1990)
Yaşar Tonta, "Bilgi ağları ve kütüphanelerarası işbirliği" Türk Kütüphaneciliği 1(3): 139-156, 1987.
Şimdi de yabancı kaynaklara bir göz atalım:
Yapılan araştırmalarda elektronik dergilerin basılı olanlardan çok daha sık kullanıldığı ortaya çıkıyor. (Örneğin, aşağıdaki çalışmada e-dergilerin basılılardan 10 kat daha fazla kullanıldığı ortaya çıkmış. David H. Morse and William A. Clintworth, Comparing Patterns of Print and Electronic Journal Use in an Academic Health Science Library Issues in Science and Technology Librarianship No. 28, (Fall 2000) http://www.library.ucsb.edu/istl/00-fall/refereed.html). Öte yandan, önceki derslerde değindiğimiz gibi, e-dergilere eşzamanlı olarak birden fazla kullanıcı erişebildiğinden işbirliğine gitmek daha çekici hale gelmeye başladı. Basılı ortamda kaynakların bulunduğu kütüphanenin kullanıcıları daha avantajlı iken, elektronik ortamda işbirliğinde bulunan bütün kütüphanelerin kullanıcıları aynı avantaja sahip oldular. Bu durum, e-kaynaklara erişim sağlanmasında işbirliği çabalarını artırdı ve kütüphaneler ekonomi sağlamak üzere konsorsiyumlar kurmaya başladılar. Bunları bir bakıma “satın alma kulüpleri” olarak görmek de mümkün. Temel amaç bir araya gelerek tasarruf sağlamak. Landesman ve Van Reenen bu amacı çok güzel özetlemiş: “Tasarruf yoksa konsorsiyum da yok.” (“no savings, no consortium”, bkz. Margaret Landesman and Johann Van Reenen, Consortia vs. reform: Creating congruence. Journal of Electronic Publishing, 6(2), December 2000.) Kuşkusuz e-dergilerin konsorsiyumlar aracılığıyla kulanıma sunulması yayıncıların da işine gelmektedir. Yayıncılar hem e-kopyalardan ek gelir sağlamakta hem de basılı dergilerle ilgili pazarlama ve yönetim giderlerinden (baskı, cilt, posta masrafları, üçüncü parti toplayıcı firmalara verilen yüzdeler, vd.) tasarruf sağlamaktadırlar.
Kuşkusuz bu tür işbirlikleri basılı kaynaklar için de söz
konusuydu. İşbirliği konusunda ilk yazıların Library Journal’da
1880’lerde yayımlandığı biliniyor. Daha yoğun olarak ise, özellikle ortaklaşa
derme geliştirme konusunda, bu tür konsorsiyumlar 1900’lerin ikinci yarısında
görülmeye başlandı (örneğin, 1950’lerde kurulan ve ABD’deki en büyük üniversite
kütüphanelerden 12’sini bir araya getiren CIC: Consortium
on Institutional Cooperation).
(İşbirliğinin tarihçesi ilginizi çekiyorsa kısa bir yazı için bkz. Sharon L. Bostick, Academic library consortia in the United States:
An overview. LIBER
Quarterly, 2001 http://webdoc.gwdg.de/edoc/aw/liber/lq-1-01/06Bostick.pdf.
Ayrıca bkz. Sharon L. Bostick, The history
and development of academic library consortia in the United States: An overview Journal of Academic Librarianship’te
yayımlandı 27: 128-130, 2001.). Birden fazla kütüphanenin otomasyonu da içeren
işbirliği çabalarına bir örnek olarak bkz. Paul M. Gherman, Deep
cooperation: A report on successful cooperative strategies. IATUL
Proceedings (New Series) Vol 12, 2002.
Jointly held by the Linda
Hall Library of Science,
Engineering and Technology, and the University of Missouri Kansas City, U.S.A.
2nd June - 6th June, 2002. http://www.iatul.org/conference/proceedings/vol12/papers/Gherman.pdf)
Uluslararası Kütüphane Konsorsiyumları Birliği'nin (ICOLC) birkaç yıl önce kabul ettiği ve birçok kütüphane konsorsiyumu tarafından desteklenen elektronik bilgi kaynaklarının seçimi ve satın alınmasıyla ilgili ilkelerin Türkçesi ANKOS'un web sayfasında var. Söz konusu bildirinin İngilizcesine buraya tıklayarak erişebilirsiniz. (Bildirinin özgün kopyası http://www.library.yale.edu/consortia adresinde. Information Technology and Libraries adlı dergide (cilt 17, no. 1, Mart 1998) de ayrıca yayımlandı.) ICOLC ve bu birlikte yer alan diğer konsorsiyumlar hakkında daha geniş bilgi ve ilgili bağlantılar http://www.library.yale.edu/consortia adresinden bulunabilir. Aynı şekilde, bu tür bilgi kaynaklarının kullanımının ölçülmesiyle ilgili rehberin Türkçesine de aynı yerden erişebilirsiniz. Aynı sitede birlikte işlerlik (interoperability) ile ilgili Bath Profilinin Türkçesi de var.
Kütüphanelerarası işbirliği, kaynak paylaşımı ve konsorsiyumlarla ilgili bir tartışma dokümanı için bkz.
Ball, David. Beware Publishers Bearing Gifts: Why the "Big Deal" is a Bad Deal for Universities. Paper presented at the 24th Annual IATUL Conference, 2-5 JUne 2003, Ankara, Turkey. IATUL Proceedings (New Series), Vol. 13, 2003. (Yayınevleri tarafından sunulan ve “Big Deal” olarak adlandırılan elektronik dergi paketlerinin kütüphanelerin derme geliştirme politikalarına etkisi üzerine).
Branin, J. et al. "The Changing Nature of Collection Management in Research Libraries: A Discussion Paper" (November 1999) (http://www.arl.org/collect/changing.html). Bu dokümanın yerel kopyasına http://yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/courses/fall99/kut655/changing.html adresinden erişebilirsiniz.
Richard Meyer, "Consortial Access Versus Ownership" (bildiri), Scholarly Communication and Technology Conference, Mayıs 1997.
Kochan, Karol and Daniel R. Lee, "A New Model for Consortial Resource Sharing," Computers in Libraries 18(4): 24-28, April 1998.
Daha önceden aşina olduğunuz Issues in Science and Technology Librarianship (http://www.library.ucsb.edu/istl/99-spring/article5.html) dergisinin Bahar 1999 sayısında Danimarka Teknik Bilgi Merkezi ve Kütüphanesi'nin konsorsiyumla ilgili çalışmaları anlatılıyor. (Bu kütüphanenin deneyimleri Nature dergisine de konu olmuştu. ISTL'de çıkan makalenin yerel kopyası için (resimler hariç) http://yunus.hun.edu.tr/~tonta/courses/fall99/kut655/consortia-DTV-article5.htm adresine bakabilirsiniz.
Avrupa Telif Hakları Kullanıcı Platformu (ECUP) adlı bir kuruluşun hazırladığı ve dijital kaynaklarla ilgili lisans anlaşmaları yapılırken dikkat edilmesi gereken yasal hususlara değinen makaleye http://yunus.hun.edu.tr/~tonta/courses/fall99/kut655/eblida-license-warning.doc adresinden erişebilirsiniz (Ne yazık ki dokümanın aslının nerede olduğu bilgisini kaybetmişim.)
Bazı dergiler kütüphanelerarası işbirliği, kaynak paylaşımı ve konsorsiyumlarla ilgili özel sayılar da yayımladı. Örnek olarak bkz:
Information Technology and Libraries 18(3), September 1999. Bu özel sayıda dünyadaki konsorsiyum uygulamalariyla ilgili çeşitli ülkelerin (Birleşik Krallık, İsrail, Katalonya, Avustralya, Kanada, Güney Afrika Cumhuriyeti..) deneyimlerini özetleyen ilgili makaleler yer aliyor.
Information Technology and Libraries 17(1), March 1998.
Library Trends, 45(3), Winter 1997. (Özellikle Potter ve Kingma'nın makalelerine, alt yapıyla ilgili olarak da Lynch'in makalesine bakılabilir.)
Elektronik bilgi kaynaklarının gerek tek tek kuruluşlar, gerekse konsorsiyumlar tarafından lisans anlaşmaları ile satın alınması vb. konularla ilgili liblicense-l adlı bir tartışma listesi var. Bu tartışma listesine listproc@lists.yale.edu adresine "sub liblicense-l ad-soyad" (tırnak işaretleri hariç) mesajını göndererek üye olabilirsiniz. Ayrıca liblicense-l'e ait bir de web sitesi (http://www.library.yale.edu/consortia) var. Sitede yayıncı ve yazarların örnek lisans anlaşmalarından konuyla ilgili kaynakçalara, ilgili yazılımlardan ulusal lisans anlaşması girişimlerine kadar çok çeşitli bilgilere ulaşmak mümkün. Arşivi de taranabilir durumda. Lisanslarla ilgilenenler için bu site bir hazine. (Ama biraz yavaş.
ALA, MLA, SLA, ARL, AALL, AAHSL gibi profesyonel dernekler tarafından hazırlanan ve elektronik kaynaklarla ilgili lisans anlaşmaları yapılırken göz önünde bulundurulması gereken ilkeleri özetleyen "Principles for Licensing Electronic Resources" adlı kaynağa http://www.arl.org/scomm/licensing/principles.html adresinden erişebilirsiniz.
İngiltere Yayıncılar Birliği (PA) ve Ortak Bilgi Sistemleri Komitesi'nin (JISC) birlikte hazırladıkları model lisans anlaşmasının metnine http://yunus.hun.edu.tr/~tonta/courses/fall99/kut655/model-license-Pajisc21.htm adresinden erişebilirsiniz.
Bernie Sloan'ın hazırladığı ve kütüphane konsorsiyumlarıyla ilgili stratejik plan, yönetmelik ve sözleşmelere bağlantılar içeren bir dokümana http://yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/courses/fall99/kut655/consort.htm adresinden erişebilirsiniz.
Elektronik içerik satın almak ya da lisans anlaşması yaparak kiralamak için bilinmesi gerekli teknik konular ICOLC'un "Guidelines for Technical Issues in Request for Proposal (RFP) requirements and Contract Negotiations" (January 1999). Bu dokümanın yerel kopyası ise ders dizinimde (http://yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/courses/fall99/kut655/icolc-techreq-guidelines.htm
Elektronik dergiler için lisans alınması sırasında karşılaşılabilecek çeşitli koşullar hakkında liblicense-l'e gönderilen bir mesajın kopyası için buraya tıklayınız. Lisans yenilerken Princeton Üniversitesi Kütüphanelerinin karşılaştığı modeller hakkında bilgi veriyor.
Kolay gelsin.
Son güncelleme tarihi: 21 Kasım 2003
Yaşar Tonta