ELEKTRONİK BİLGİLERİN KORUNMASI VE ARŞİVLENMESİ
Bu haftaki oturumun konusu elektronik ortamdaki bilgilerin korunması ve arşivlenmesi.
Elektronik ortamdaki bilgilerin arşivlenmesi teknoloji, derme geliştirme, erişim, koruma ve düzenleme vb. konularla yakından iilgilidir. Basılı ortamda bilgi kaynağının kendisini korumak ve arşivlemek demek o kaynağa erişimi de garantilemek anlamına gelirken, elektronik ortamda koruma ve arşivleme "kopyalama"ya dayanmaktadır. Bu kopyalama eski teknoloji ile üretilmiş elektronik/sayısal (dijital) ortam üzerinde olan bilgilerin zaman zaman daha yeni teknoloji ile üretilmiş ortamlara kopyalanması ("technology refreshment" ya da "technology migration") anlamına geldiği gibi, aslı başka bir ortamda olan elektronik bilgilerin arşivleme amacıyla kendi ortamınıza aktarılması anlamına da gelebilmektedir. Elektronik ortamdaki (özellikle Internet aracılığıyla edinilebilen) bilgilerin kopyalanması aynı zamanda derme geliştirmenin de bir parçasını oluşturmaktadır.
Öte yandan bilgilerin elektronik ortama aktarılması (sayısallaştırma ya da "dijitalleştirme") ya da söz konusu bilgilerin zaten elektronik ortamda üretilmiş ve kullanıma sunulmuş olması bu bilgilere mekândan bağımsız olarak (Internet aracılığıyla) erişimi de kolaylaştırmaktadır. Bu bakımdan Kongre Kütüphanesi, Fransız Ulusal Kütüphanesi gibi kuruluşlar geniş kapsamlı sayısallaştırma projeleri yürütmektedir. Örneğin, Kongre Kütüphanesinin 2000 yılına kadar en fazla kullanılan beş milyon kitabı sayısallaştırarak okulların ve kütüphanelerin erişimine açması söz konusudur. Fransız Ulusal Kütüphanesinin basılı kaynakların sayısallaştırması için her yıl bir milyar dolar harcadığı belirtilmektedir. (Bkz. Y. Tonta, "Ulusal Bilgi Alt Yapısı ve Internet" (Editoryal). Türk Kütüphaneciliği 10(3): 205-211, Eylül 1996.)
Kuşkusuz aslı elektronik ortamda olan bilgilerin arşivlenmesi ile aslı basılı ortamda olan bilgilerin önce elektronik ortama aktarılıp daha sonra erişime sunulması ve arşivlenmesi birbirinden farklı sorunlar yaratmaktadır (örneğin, telif hakları ve teknoloji ile ilgili sorunlar). Bu konudaki başarılı örneklerden bir tanesi JSTOR (Journals Storage Online) ( http://www.jstor.org ) Projesidir. JSTOR'da yararlanılan depolama teknolojileri ile ilgili olarak bkz. Spencer W. Thomas and Kevin Guthrie, "Technology Choices for the JSTOR Archive" Computer Feb. 1999. (Makale bende var.) İngiltere'de de eLib (http://www.ukoln.ac.uk) programı çerçevesinde sayısallaştırma ile ilgili çalışmalar yürütülmektedir. İlgili sayfalara giderek daha ayrıntılı bilgi edinmenizde yarar var.
Basılı ortamdaki bilgilerin arşivlenmesinden kimin sorumlu olduğu açık iken, aynı sorumluluğun elektronik ortamdaki bilgiler için kimde olması gerektiği henüz açıklığa kavuşmuş değildir.
Geleneksel kütüphaneler koleksiyonlarında bulunan basılı belgelerdeki entellektüel içeriğe erişim sağlamak için belgelerin kendisini arşivlemek zorundadır. Oysa başka kuruluşlar aracılığıyla erişim sağlanan elektronik bilgi kaynaklarının arşivlenmesinden kimin ya da kimlerin sorumlu olacağı belli değildir. Yayıncılar basılı bilgi kaynaklarının arşivlenmesinden sorumlu değildirler. Nasıl ki basımı tükenen kitapların yayıncılar aracılığıyla sürekli sağlanması beklenemezse, karlı olmaktan çıkan elektronik bilgilerin de sürekli olarak yayıncılar tarafından arşivlenmesi beklenmemelidir. Aynı şey farklı yayınevlerinin ürünlerini biraraya getirerek pazarlayan şirketler için de söylenebilir. Bu durumda elektronik bilgilerin arşivlenmesinden kim sorumlu olacaktır? Kütüphaneler ya da kütüphane konsorsiyumları mı, yayınevleri mi, Ebsco vb. gibi "aggregator" olarak adlandırılan satıcı şirketler mi? Yoksa bu sorumluluk dağıtık bir ortamda gerçekleştirilerek depolama için ayrı, erişim için ayrı kuruluşlar mı sorumluluk yüklenecektir? Bu ve benzeri sorulara yanıtlar bulmak elektronik bilgi kaynaklarının hizmete sunulmasıyla ilgili yasal (telif hakları, gizlilik, güvenlik, vb.), örgütsel ve yönetimsel (finansal yapı, insan kaynakları, eğitim ve destek hizmetleri, vb.) sorunların çözümüyle yakından ilgilidir. (Bkz. Y. Tonta, "Elektronik Kütüphaneler," Özel Ulak 1(2): 3+, Nisan 1998.)
Kaynaklar
Benim "Elektronik yayıncılıkta Son Gelişmeler" adllı yazımda "Elektronik
Yayınların Korunması ve Arşivlenmesi" başlıklı bir alt bölüm var. Bu alt bölüme
buraya tıklayarak erişebilirsiniz.
Aşağıdaki makalede de
entellektüel mülkiyet hakları ve elektronik bilgi
kaynaklarının korunmasıyla ilgili kısmi bilgi var: Y. Tonta,
"Internet, Elektronik Kütüphaneler ve Bilgi Erişim," Türk Kütüphaneciliği 10(3):
215-230, Eylül 1996.
Elektronik ortamdaki bilgilerin korunmasının basılı ortamdaki kaynakların korunmasından farkları hakkında çok önemli bir makale için bkz.: Peter S. Graham. "Intellectual preservation: electronic preservation of the third kind," The LIBER Quarterly 4: 163-174, 1994. (Dergi Bilkent'te var.)
Ancak dijital bilgilerin korunması ve arşivlenmesi konusunda en derli toplu kaynaklardan birisi Amerikan Araştırma Kütüphaneleri Grubu (The Research Libraries Group) ile Koruma ve Erişim Komisyonu için 21 kişilik bir çalışma grubu tarafından hazırlanan rapor:
Preserving Digital Information. Report of the Task Force on Archiving Digital Information commissioned by The Commission on Preservation and Access and The Research Libraries Group. May 1, 1996. (64 s.)
Bu raporun elektronik kopyası http://www.rlg.org/ArchTF/tfadi.index.htm/ veya ftp://ftp.rlg.org/pub/archtf/final-report.pdf adreslerinden edinilebilir. (Raporun basılı kopyasını Mustafa benden ödünç alıp fotokopi çektirdi. Kendisiyle bağlantıya geçebilirsiniz.) Elektronik bilgilerin korunması ve arşivlenmesiyle ilgili tek bir kaynak okumak isterseniz o da bu kaynak olmalı.
Söz konusu raporun sayısal (dijital) arşivleme açısından önemi hakkında bkz.: Donald J. Waters, "The Implications of the Draft Report of the Task Force on Digital Archiving," (http://arl.cni.org/arl/proceedings/127/waters.html).
Amerikan Araştırma Kütüphaneleri Grubu ve Cornell Üniversitesi tarafından iki ayda bir yayımlanan RLG DigiNews dergiye http://www.rlg.org/preserv/diginews/ adresinden erişilebilir. Derginin birçok sayısında koruma ve arşivlemeyle ilgili bilgiler var.
Dijital dermelerin yaratılması ve uzun dönemli korunması için bir çerçeve politika geliştirmek amacıyla İngiltere'de hazırlanan önemli bir çalışma için bkz. Arts and Humanities Data Service, " Strategic Framework for Creating and Preserving Digital Collections" ( July 1998) http://ahds.ac.uk/manage/framework.htm. İngiltere'de 39 kişiyle yapılan görüşme sonuçlarına dayanan aşağıdaki makalede bir Ulusal Dijital Arşivleme Bürosu Kurulması önerilmektedir: David Haynes and David Streatfield, "A National Coordinating Body for Digital Archiving?" Ariadne, 15, May 1998 http://www.ariadne.ac.uk/issue15/digital/.
Amerikan Araştırma Kütüphaneleri Grubu (RLG) üyesi kütüphanelerin dijitalleştirme gereksinimleri ve uyguladıları politikalar konusunda kapsamlı bir survey için bkz. Margaret Hedstrom and Sheon Montgomery, "Digital Preservation Needs and Requirements in RLG Member Institutions" ( December 1998) http://www.rlg.org/preserv/digpres.html
Elektronik bilgilerin korunması ve arşivlenmesi hakkında bir başka yararlı kaynak Margaret Hedstrom'un "Digital Preservation: A Time Bomb for Digital Libraries" (http://www.uky.edu/~kiernan/DL/hedstrom.html ) adlı makalesi. (Basılı kopyasını gerekirse benden ödünç alabilirsiniz.)
Daha önce derme geliştirme ile ilgili oturumda Berkeley Sunsite Kütüphanesinin elektronik derme geliştirme politika dokümanına referans vermiştik. Aynı kaynak söz konusu kütüphanenin koruma politikasıyla da ilgili. Bu bakımdan ilgili kaynağı yeniden gözden geçirmenizde yarar var: "Digital Library SunSITE Collection and Preservation Policy." (http://sunsite.berkeley.edu/Admin/collection.html). (Aynı dokümanın bir kopyası benim dizinimde de var. Daha hızlı erişim için lütfen buraya tıklayınız.)
Amerikan Kütüphane ve Bilgi Kaynakları Konseyi (CLIR) adına yapılan bir çalışma ise koruma ve arşivlemenin teknik yönüyle ilgili: Jeff Rothenberg, Avoiding Technological Quicksand: Finding a Viable Technical Foundation for Digital Preservation. Washington, D.C.: Council on Library and Information Resources, January 1999. http://www.clir.org/pubs/reports/rothenberg/contents.html. Yine teknik bir konuyla (kanonikleştirme) ilgili bir makale için bkz. Clifford Lynch, "Canonicalization: A Fundamental Tool to Facilitate Preservation and Management of Digital Information" D-Lib Magazine September 1999 http://www.dlib.org/dlib/september99/09lynch.html
İngiliz Kolej ve Araştırma Kütüphaneleri Konsorsiyumu'nun (CURL) CEDARS (CURL Exemplars in Digital Archives) Projesi kapsamında yapılan çalışmalardan birisi de "Why Can't We Preserve Everything?" başlığını taşıyor. Bu çalışmanın elektronik kopyası http://www.leeds.ac.uk/cedars/documents/ABS01.htm adresinde. İlgili diğer çalışmalar için CEDARS projesinin web sayfasına (http://www.leeds.ac.uk/cedars/) bakılabilir.
Avrupa Komisyonu Koruma ve Erişim (ECPA) Grubu sayfasında yer alan koruma ve arşivlemeyle ilgili çalışmaların elektronik kopyaları ve diğer bağlantılar için bkz.: http://www.knaw.nl/ecpa/ecpatex/public.htm
Kolay gelsin.