Sayfa Sonuna Git

TÜRK DÜNYASINDA BİLİM ve EĞİTİM*

 Türk dünyâsında ilim ve eğitim ko­nusunu, esas olarak, Türklerin İslâm medeni­yeti dâiresine girmelerinden îtibâren ele al­mak durumundayız. Çünkü, Türk dünyâsında İslâm öncesine âit örgün eğitim müessesele­rine tesâdüf edemi-yoruz. Zîrâ, anayurtları olan Türkistan’ın değişik yerlerinde çeşitli yerleşim mekânları -şehirler- bulunmasına rağ­men, İslâm öncesi dönemde Türkler, daha zi­yâde göçebe bir hayat tarzı sürdürüyorlardı; dolayısıyla, yerleşik bir medeniyet ve hayat tarzı gerektiren müesseselere dayalı bir tahsil faaliyetini, ekseriyeti göçebe bir cemiyetin sü­rekli yer değiştirmeği âdet hâline getirmiş ya­şayış ortamında işletmek, pek tabiî olarak, ko­lay değildi. Bugün bu dönemden yazılı eser­lerden ziyâde sözlü (şifâhî) kültür ürünlerinin kalmış olmasının mühim bir sebebi, kanaati­mizce, işte bu hayat tarzıdır[1].

Türklerin IX. yüzyılın ortalarından îtibâren, gittikçe artan bir şekilde, din değiştirerek İslâm’ı kabûl etmeleri,[2] yukarıda sözü edilen sosyal yapıyı yavaş yavaş değiştirmeğe başla­dı, Karahanlılardan başlamak üzere, Gazneliler ve bilhassa Büyük Selçuklular zamanların­da merkezî Horasan ve Mâverâünnehir olmak üzere, Türk orta-doğusunda kudretli ilim ve kültür merkezleri kuruldu[3]. Böylece, yerleşik bir medeniyeti gerektiren örgün eğitim me­kanizması hızla teşekkül etti. Bu vâkıanın ta­biî bir netîcesi olarak, yerleşik bir şehir mede­niyetini temsil eden İslâm dîninin şemsiyesi altında oluşmuş bulunan kültür atmosferinin düşünce kalıplarıyla birlikte muhtelif müesse­seleri de bir süre sonra Türkler arasında tanı­nıp benimsendi ve kendi coğrafyalarına taşın­dı. Yakın Doğu ve Türkistan arasında, deyim yerinde ise, sürekli gelip geçeni bulunan bir kültür köprüsü oluştu. Dolayısıyla, eğitim-öğretim faaliyetleri ile bu faaliyetlerin netîcesi olan ilmî cehdi ve bu cehdin ürünlerini, böy­le bir çerçeve içerisinde ele almak kadar tabiî bir şey olmayacaktır. Esâsen, XVI. yüzyılın başlarında İran’da Şiî-Safevî devletinin târih sahnesine çıkarak, Sünnî Doğu ve Batı Türk­lüğü arasına -deyim yerinde ise- set çekip, es­kiye nisbetle bu iki dünyâ arasındaki gidiş-gelişleri nisbeten yavaşlatmasına kadar hızlı ve yaygın bir ilmî sirkülasyon söz konusu idi. Dolayısıyla, Buhâra’da veyâ Semerkand’da icrâ-yı faaliyet eden bir ilim adamı, kısa bir sü­re sonra, Sünnî İran’ın her hangi bir şehrine veyâ Bağdad, Şam, Halep ve Kāhire gibi nü­fûsu Arap ağırlıklı İslâm beldelerine intikal ediyor, buralarda ilmî mahfil ve yönetici çev­relerden hüsn-i kabûl görüyor, kısa zaman zarfında çevresinde bir ilim halkası oluşturu­yor, bu şehirlerin medreselerinden birinde tedris faaliyetlerine iştirak edebiliyordu. Pek tabiî olarak, aynı hareketlilik, bunun tersi için de vâritti[4]. Böyle bir ilmî geleneğin, birbirle­rinden binlerce kilometre uzaktaki bölgelerde teessüs eden eğitim-öğretim hayâtı kadar fikir ve ilim anlayışını da birbirine yaklaştırdığını; İslâm ülkelerinin büyük bir kısmında klâsik kaynakların aşağı yukarı aynı eserlerden oluş­masını kolaylaştırdığını söylemeğe, sanırız, ge­rek yoktur. Bu sebeple, Türk dünyâsında İslâmî dönemle birlikte şekillenen ilim ve eğitim anlayışı ile bu anlayışın neşv ü nemâ bulduğu mekânlar olan müesseselerin ortaya çıkış safhalarını anlayabilmek için, aynı safhaların, ana hatlarıyla da olsa, klâsik İslâm coğrafya­sında nasıl başlayıp geliştiğini kısaca gözden geçirmek yerinde olacaktır, Zîrâ, Türklerin hâ­kim oldukları topraklar üzerinde bilâhare or­taya çıkan ilim ve eğitim müesseselerinin, klâ­sik İslâm geleneği çerçevesinde vücut bulduk­ları râhatça ifâde edebilir.

Burada sözü edilen bin yıllık uzun bir târihî mâcerâyı, bu çalışmanın sınırlı içerisinde ele almanın güçlüğü ortadadır. Bi­nâenaleyh, bu yazının konusu, ana hatlarıyla olmak üzere, başlangıçtan XV. yüzyılın ortala­rına kadar olan dönem içerisinde ele alınacak, daha teferruatlı bir çalışma gerektiren Anado­lu ve Osmanlı sâhası ise, yeri geldikçe vurgulanması gereken bâzı noktalar dışında, bir tarafa bırakılacaktır.

İslâm dünyâsında ilim ve eğitim meselelerini muhtelif açılardan ele alıp in­celeyen çeşitli kaynakların[5] umûmî tedkîkinden ortaya çıkan netîceyi kısaca şu şekilde vermek mümkündür:

İslâm dünyâsında eğitim-öğretim faali­yetlerin başlangıcı, Hz. Peygamberin Mek­ke’den Medine’ye hicretinin hemen sonrasına kadar götürülebilir. Fakat, pek tabiî olarak, bu sırada düzenli bir eğitim-öğretim faaliyeti yü­rütüldüğünden söz etmek mümkün değildir. Bu dönemin eğitim-öğretim faaliyetleri, tabiî olarak, öncelikle insanlara yeni dînin esâsları­nın öğretilmesini hedef almış, dolayısıyla dînî bir husûsiyet kazanmış, bu sebeple de yeni dînin mukaddes mekânı olan câmi etrâfında odaklaşmış idi. Henüz oluşmakta bulunan ilk İslâm cemaatinin dar çerçevesi içerisinde, Hz. Peygamber ve çevresi birer tabiî muallim du­rumunda idiler; bu ilk muallimler, bu cema­atin ekseriyetle yeni dinle ilgili öğrenmek istediklerini sözlü olarak öğretiyorlardı. İlk dö­nemlerde talebenin öğrendiği konulan, esas olarak Kur’ân (başlangıçta bilhassa ezberleme[6]) ve Peygamberin söz ve fillerinden ibâret olan hadîs öğrenimi teşkil ediyordu[7]. Öte yandan, yeni İslâm cemiyeti, fikrî bakımdan son derece sâde ve mazbut bir hayat yaşa­makta idi. Diğer bir deyişle, insanların zihin­lerini ve düşünce dünyâlarını meşgul edecek olan yoğun fikrî ve felsefî faaliyetleri, bu kü­çük cemiyet henüz üretecek seviyeye gelme­mişti. Bu ilk hareket noktası, ileride teşekkül edecek olan İslâmî ilimlerin öğretileceği mer­kezlerin de yine câmi çevresinde, ya aynı ça­tı altında, ya ona bitişik olarak veyâ bünyesin­de câmiin merkez rol oynadığı bir kompleks (külliye) içerisinde yer alarak kurulmalarına yol açacak[8] ve böylece, Petersen’in vurgula­dığı gibi,[9] İslâmiyet’in tesiri altında doğan ilimler bünyeleri îtibâriyle ekseriyetle dînî bir nitelik taşıyacak ve câmie bağlı olacaklardı. Binâenaleyh, İslâm âleminde eğitim-öğretim mahalleri başlangıçtan îtibâren ekseriyetle câmiler olmuştu. Öyle anlaşılıyor ki, câmiler, he­nüz küttâb ve medrese gibi müstakil ilim ve eğitim müesseselerinin ortaya çıkmadığı bir dönemde, kullanılmağa müsâit ve hazır yerler olarak görülmüşlerdi. Bu arada, yine ilk dönemlerden başlamak üzere, öğrenilen ko­nular, hemen bütünüyle dînî nitelikli idi; bu yüzden de eğitim-öğretim mahalli olarak, bu mukaddes mekânlar durumundaki câmilerin se­çilip kullanılması yadırganmamış olmalıdır[10]. Fakat, câmilerin ihtiyâcı karşılamadığı veyâ buraların her zaman müsâit olmadığı durum­larda, yâhut ders verenlerin başka yerleri tercih etmeleri hâlinde, imkân ve şartlara göre başta ulemâ ve ilmî tecessüs ve merak sâhibi devlet yöneticilerinin evleri olmak üzere, ce­miyetin önde gelen insanlarının meskenleri de birer eğitim-öğretim mahalli olarak kulla­nılmıştı[11]. Bilâhare, daha ziyâde çocukların eğitimine mahsus küttâb denilen ilk tahsil mü­esseseleri[12] ve yüksek tahsil mekânları olan medreseler onaya çıktılar ise de, bunlar ne câmileri bütünüyle devreden çıkarabildiler, ne de kapılarını bu faaliyetlere her zaman açık bulunduran insanların hânelerini saf-dışı ede­bildiler. Ancak, ilim sâhibi kişilerin çevresinde oluşan belli eğitim merkezlerinin teşekkülü, daha ziyâde İslâm’ın birinci ve ikinci yüzyılın­da olmuştu. Esâsen Fazlur Rahman’ın haklı olarak belirttiği gibi, “İslâm’ın ilk günlerinde İslâm öğreniminin başlayış ve yayılışına, okullardan çok kişiler ön ayak olmuşlardır. Bundan dolayıdır ki, İslâm düşüncesinin muhtevasını belirleyen tesir, ‘şahsî gayret’ti.[13]“ Binâenaleyh, her ne kadar müstakil öğrenim müesseseleri kurulmuş olsa bile, bi­lâhare teşekkül eden maarif sistemini esas îtibâriyle şahısların etrafında odaklaştıracak, müesseselerden çok bizzat dersleri veren âlimleri ön-plâna çıkaracak ve hattâ kişilerin icâzet-nâmelerini tahsil gördükleri müessese­lerin adlarından ziyâde, bizzat dersi veren ho­caların nâmlarına izâfeten almalarına imkân sağlayacak olan işte bu ‘şahsî gayret’tir[14].

Te­melde birer ibâdet mahalli olan câmilerin, ge­rek çocukların, gerekse büyüklerin eğitim-öğretiminde tıpkı birer mektep ve medrese gibi değerlendirilmelerine gelince: Bu gelenek Emevî, Abbasî, Selçuklu ve hattâ Osmanlı dö­nemlerinde devam edecek ve bu durum gü­nümüze kadar sürecektir[15]. Bu durumu tabiî karşılamak gerekir. Çünkü, sosyal hayâtın son derece sâkin olduğu, fikrî tagayyür ve tebed­dülün ziyâdesiyle yavaş ilerlediği Orta-çağ İslâm cemiyetinde, insanlar cemiyet içerisinde­ki ilişkilerini ve içtimâî rollerini, hemen bütü­nüyle câmiler etrafında şekillendiriyorlar, yürütüyorlar, mânâlı kılıyorlar ve bu sûretle mut­lu oluyorlardı. Binâenaleyh, câmilerin insanla­rı etkileme bakımından cemiyet içerisinde oy­nadıkları rol o kadar büyüktü ki, bünyelerin­de cereyan eden tedris veyâ irşat faaliyetleri ile, zaman zaman siyâsî mekanizmayı kontrol­leri altında tutanların müdâhalelerine yol aça­cak ölçüde sosyal hayâtı yönlendirebiliyordu[16]. Bu arada, şunu belirtmekte fayda var­dır ki, birer ilim ve eğitim mekânı olan müs­takil medreselerin yaygınlık kazanmasından önce, câmiler kadar her an ve her tarafta bulunmasalar da, bilhassa büyük şehirlerdeki ve üst yöneticilerin himâyelerindeki kütüphâne­lerinde İslâm ulemâsının bizzat kendisinin ye­tişmesinde olduğu kadar talebe yetiştirmesin­de mühim bir yerleri vardır. Daha ilk dönem­lerden, Emevîlerden başlamak üzere, Abbasî­ler ve onların taşradaki hâkimiyetlerini yitir­melerini müteâkıp ortaya çıkan mahallî hânedanlar tarafından bilhassa saraylarda halka ihtiyâcı hâsıl olmağa başladı. Bu da ancak düzenli açık olmayan mektepler[17] ve geniş imkânlı kütüphâneler kurulmağa başlamış bulunuyordu[18]. Pek çok ilim adamının yanı sıra Fârâbî’nin İbn Sînâ’nın ve XV. asır Türkistan’ının yüz akı durumundaki Ali Kuşçu’nun yetişmesinde saray kütüphâne-lerinin ne kadar büyük rolleri bulunduğu bilinmektedir. Kezâ, X. yüz­yıldan îtibâren Bağdad ve Rey gibi hükümet merkezlerinde icrâ-yı faaliyet eden hastahânelerin (dâru’ş-şifânın) bitişiklerinde yer alan tıp medreseleri, tıp ilminin tedrîsinde olduğu kadar tekāmülünde de mühim roller oynuyor­lardı[19].

Ancak, dünyâ sâdece câmi ve çevresi ile halkın her an ulaşma imkânının bulunma­dığı saray mekteplerinden ve kütüphâneler­den ibâret değildi; dolayısıyla, İslâm devleti­nin ve cemiyetinin yeni fetihlerle hızla büyü­meğe başlaması, pek tabiî olarak, yeni mese­lelerin de zuhûruna zemin hazırlayacaktı. Bu cümleden olmak üzere, bir taraftan devletin ve diğer taraftan cemiyetin iyi yetişmiş insanlara olan ihtiyaçları anmağa başlamıştı. Bu arada şunu da hatırlatmakta fayda vardır ki, fethedilen bu bölgeler, kökleri yüzyıllarca ge­riye giden güçlü Sâsânî, Bizans, Mısır ve Hind medeniyetlerinin kök salmış oldukları yerler­di; dolayısıyla böyle köklü kültürel geçmişleri olmayım ilk Müslüman fâtihler, önceden hiç tanımadıkları felsefî fikirlerle de karşı karşıya gelmişler ve bu çerçevede oltaya çıkan îtikādî tanışmaların içine düşmüşlerdi. Bilhassa, VIII, yüzyılın ikinci yansından îtibâren görülmeğe başlayan ve IX, yüzyılın başlarında hızlanarak Abbâsî halîfelerinden Me’mûn zamanında zir­vesine ulaşan çeviri faaliyetlerinin, Bağdad’da kurulan ilk ilim müessesesi olan Dâru’l-hikme ile bizzat devlet katında güçlü bir himâye bul­ması, hem ilmî cereyanları hızlandırdı ve hem de İslâm düşünce geleneğine zaman zaman İslâm’ın îtikādî esâslar ile de çatışan felsefî fi­kirlerin nüfûzuna müncer oldu. Böylece, bir taraftan îtikādî ve amelî tartışmaların netîcesi olarak mezhebî oluşumlar târih sahnesine çıkmağa; diğer taraftan bu oluşumların fi­kirlerini ve bilgi birikimlerini tâliplerine daha düzenli bir metod ve mekanizma ile aktarma ihtiyâcı hâsıl olmağa başladı. Bu da ancak dü­zenli eğitim müesseselerinin mevcûdiyetleri ile mümkün olabilirdi. Binâenaleyh, işte bu şartlar altında X. asrın ortalarından îtibâren İslâm dünyâsında, başlangıçta devletin kontrolü dışında ve câmilerden müstakil medreseler boy göstermeğe başladılar[20]. Fakat, bu safhanın da çok yavaş ilerlediği görülüyor. Nitekim, devlet kontrolündeki ilk düzenli medreselerin XI. yüz­yılın ikinci yansında (1007) Büyük Selçuklu hükümdârı Alparslan’ın himmeti ve onun ün­lü vezni Nizâmü’l-Mülk (ö. 485/1092)’ün gay­retleri netîcesinde Nizâmiye medreseleri adıy­la hilâfet merkezi Bağdad’da faaliyete geçebil­miş olmaları,[21] söz konusu seyrin ne kadar yavaş olduğunu ortaya koymaktadır. Fakat, Bağdad’daki Nizâmiye medreselerinin faaliye­te geçmelerine paralel olarak bir süre sonra Selçukluların kontrolleri veyâ nüfuzları altında bulunan Belh, Nişâbur, Herat, Isfahan, Basra, Merv, Âmül (Taberistan) ve Musul gibi şehir­lerde benzerleri açıldı[22]. Bilâhare Semerkand ve Buhâra’ya kadar uzanan müstakil medrese­ler tesis olundu. Böylece, müstakil medrese kurma geleneği Orta-doğu İslâm dünyâsının hemen her yerinde adım başı rastlanan, deyim yerinde ise, sıradan bir uygulama hâlini aldı. Selçuklular döneminde Anadolu’nun Kay­seri, Konya, Sivas, Erzurum gibi pek çok şeh­ri, eğitim-öğretim faaliyetlerini bünyesinde ba­rındıran medreselerle doldu. Konya’nın Sırçalı, Karatay, İnce Minâreli medreseleri, Sivas’ın Gök Medresesi, Erzurum’un Çifte Minâreli ve Hâtûniyye medreseleri, böyle bir geleneğin devâmı olarak vücut bulmuşlardı. Türklerin hâkimiyetindeki İran ile Türkistan’ın belli baş­lı başka şehirleri için de aynı durum söz ko­nusu içli. Bütün bu müesseselerin, esas olarak, vakıf sistemi çerçevesinde finanse edildikleri­ni ise, kayda bile gerek yoktur. Bu şekilde ve bizzat devlet eliyle açılıp vakıflar kanalıyla beslenen eğitim-öğretim müesseseleri, devle­tin gözetiminde olmak üzere, zaman içerisin­de kendi geleneklerini oluşturmağa başladılar.

Ancak, hemen belirtmek gerekir ki, Nizâmiye medreseleri, bir dönüm noktasını tem­sil ediyorlardı. Binâenaleyh, devlet destekli Nizâmiye medreselerinin kuruluşunu, İslâm dünyâsında ‘eğitimin bir devlet işi olarak kabûl edilmesi’ şeklinde değerlendirmek de mümkündür. Ancak, böyle bir anlayışın ken­diliğinden ortaya çıkmadığı; bilhassa siyâsî çe­kişmelerde ve iktidar mücâdelelerinde cemi­yeti etkileyen bir âlet olarak kullanılan Sünnî-Şiî rekābetinin veyâ münâferetinin, söz konu­su anlayışın ortaya çıkmasında mühim bir rol oynadığı ileri sürülebilir. Hakîkaten, hem siyâsî ve hem de mânevî gücünü ehemmiyetli öl­çüde yitirmiş bulunan Sünnî Bağdad hilâfeti­ne rakip olarak X. asrın ortalarına doğru târih sahnesine çıkan ve Mısır’da Şiî-İslâm inancına dayalı bir devlet kuran Fâtımîlerin[23] açtıkla­rı devlet destekli medreselerde[24] yetiştirilen ve kendilerine da’î denen propagandacılar vâsıtasıyla Sünnî-İslâm dünyâsında meydâna getirdikleri tedirginlik ve bunun arkasından gelen sosyal, siyâsî ve hattâ dînî huzursuzluk­lar, gerek Bağdad yönetimini ve gerekse, Sün­nî-İslâm dünyâsının cismânî hâkimiyetini he­men tamâmiyle ele geçirmiş bulunan Türkleri mukābil tedbirler almağa itmiş; bunun netîcesi olarak “Şi’îliği İslâm için bir tehlike sayan sünnî halife ve emirler eğitime el atmışlar ve medreselerin İslâm’da ortaya çıkışında” mü­him bir rol oynamışlardır[25]. Fakat, şurası mu­hakkak ki, İslâm dünyâsında medreselerin or­taya çıkmasına ve gelişmesine katkı bakımın­dan, Araplara nisbetle Arap olmayanlar, bil­hassa Türkler ve İranlılar daha büyük bir pay sâhibidirler. Nitekim bu noktaya dikkat çeken M. Dağ ve H. R. Öymen, konuyu şu şekilde değerlendirirler:

“İranlılar ve Türkler halk arasında yay­gın eğilimleri benimsemek sûretiyle onların sevgisini kazanmak, ellerindeki fırsatları din ve eğitim alanında değerlendirmek yolunda çabalar harcamışlardır. Dolayısıyla kısa za­manda devletten destek güren okulların sayı-sının hızla arttığı görülüyor. Bu artışın ne­denlerini kısaca şu 3 noktada toplamak mümkündür:

l)Arap olmayan prens ve sultanlar öte­ki dünyada ödül kaşanmak amacıyla okullar kurmuşlardır. Bu yol, İslâmda vakıf sisteminin öğretim ve eğitim hizmetinde yer almasında ve yaygın bir hale gelmesinde etkili olmuştur, ki sonra bu sistem özellikle Fatih külliyesi başta olmak üzere Osmanlı devrinde hattâ meşrûiyete kadar türlü şekillerde devam etmiştir.

2) Bu prens ve sultanlar okulları, aksi takdirde aç gözlü ve doymak bilmez yüksek tabakadan kimselere gidebilecek olan zengin­liklerini cömertçe üzerinde sarf edecekleri uy­gun bir yatırım sâhası olarak görmüşlerdir.

3) Kurucularının kendi dinî inanç ve mezheplerini yaymak amacıyla okullar açılmıştır[26].

Gerçi bu değerlendirmeyi bir ölçüde ‘apolojik’ bulmak ve meselâ, Arap soylu yöne­ticiler, ‘‘öteki dünyada ödül kazanmak”, “kendi dinî inanç ve mezheplerini yaymak” istemeyen insanlar mıydı veyâ, “halk arasın­da yaygın eğilimleri benimsemek sûretiyle on­ların sevgisini kazanmak” kendi yönetim me­kanizmalarının işleyişini kolaylaştıracağına göre, böyle bir fırsatı değerlendirmek basîre­tinden mahrum mu idiler, sorularını yönelt­mek mümkündür. Yukarıdaki değerlendirme­yi olduğu gibi doğru kabûl etmek sûretiyle bu sorulara mantıkî ve tatmin edici bir cevap ver­mek mümkün gözükmüyor. Binâenaleyh, me­seleyi bu şekilde vaz’ etmek yerine, Türklerin ve İranlıların bu konuda oynadıkları rolü, İslâm dünyâsının eğitim-öğretim sâhasında İslâm’ın zuhûrundan beri yaşanan tecrübe ve birikimin daha iyi kullanılacak duruma gelme­sine bağlamak ve böyle bir dönüm noktasın­da, devlet dizginlerini ve imkânlarını ellerinde bulunduranların Türkler ve İranlılar oldukları­nı görmek zor olmasa gerektir. Ancak, her hâ­lükârda, medreselerin, Türklerin İslâm dünyâ­sının cismânî hâkimiyetini bütünüyle ellerine almalarını müteâkıp hızla arttıkları; Müslüman yöneticilerin bu müesseseleri, kendi siyâsî ve dînî anlayışlarını hâkim oldukları coğrafya üzerindeki insanlara kabûl ettirmek için güçlü bir âlet olarak kullandıkları ve hattâ bu duru­mun Osmanlılarda da aynen devam ettirildiği târihî bir hakikattir.

Mevcut veriler ve bilgiler, medreselerde tahsil ve tedris faaliyetlerinde, başlangıçtan îtibâren mihverin, eğitim-öğretimin sürdürüldüğü müesseseler (mektepler, medreseler) değil, yukarıda bir vesîleyle ifâde edildiği üze­re, hocalar (âlimler, müderrisler) olduğunu ortaya koyuyor[27]. Görülen dersler ise, ihtivâ ettikleri konular ekseriyetle dînî çerçevede ol­mak üzere, hemen her zaman belirli kitaplar­dan meydâna geliyordu. Yâni verilen eğitim, temelde muayyen kitaplarda yer alan bilgile­rin bölüm bölüm ayrılarak tedrîcen işlenip öğ­retilmesinden ibâretti. Belirli bir müfredat programı tesbit etmek her ne kadar mümkün değil ise de, öğrenilen konulan sırası ile şu şe­kilde isimlendirmek mümkündür: Arapça dil­bilgisi (sarf ve nahiv), Arap dili, edebiyat, ma­tematik, felsefe, fıkıh, fıkıh usûlü, kelâm, Kur’ân tefsîri ve hadis[28]. Ancak, medreseler­de tahsil olunan ilimlerin ekseriyetle dînî muhtevâlı oldukları, herkesçe müsellemdir. S. H. Nasr, bu husûsu söyle belirtir: “Aklî ilimle­re gelince, bunlar özellikle geçen bir kaç yüz­yıldır medreselerin hepsinde daima okutul­maktadır. Medreselerdeki ders programları­nın temelini hep dinî ilimler oluşturmuştur. Bununla birlikte felsefe, mantık ve matematik gibi aklî ilimlerin çoğu, yüzyıllarca çeşitli medreselerde okutulmuş ve hâlâ okutulmakla­dır[29]. Bu aslî ders konulan, ufak tefek deği­şikliklerle İslâm dünyâsında ilimlerin tasnîfin­de de karsımıza çıkmaktadır. Bu durum, esas îtibâriyle Osmanlı medreseleri ve ulemâsı için de geçerli olacaktır. Bunu da tabiî karşılamak gerekmektedir. Zîrâ, Osmanlılardan önce oluşan söz konusu gelenek, ilim anlayışı ve oluşan mekanizma, yukarıda da kısaca işâret olunduğu üzere, daha Büyük Selçuklular zamânından başlamak üzere, Anadolu’yâ, bilâhare XVI. yüzyılın ortalarına kadar diğer İslâm beldelerinden Osmanlı ülkesinin her tarafına taşınmıştı[30].

***

Peki, Anadolu’dan Türkistan’a, Arabis­tan’dan Âzerbay-can’a kadar uzanan bu geniş İslâm coğrafyasında ortaya çıkan ilim ve eği­tim müesseselerinde esas olarak hangi ilimler tahsil olunuyordu? Veyâ daha umûmî bir ifâ­deyle, içlerinde Türklerin ağırlıklı bir yerleri­nin bulunduğu İslâm ülkelerinde ilim olarak tahsîle değer görülen konular nelerdi? Bu ko­nular zaman içerisinde nasıl bir ilmî tasnif ve değerlendirmeye tâbi tutulmuşlardı? Türklerin bu tür çalışmalardaki yerleri ne idi?

İslâm dünyâsında daha erken dönem­lerden başlamak üzere, konuyla ilgili olarak çeşitli çalışmalar yapıldığını biliyoruz. Ancak, hemen ifâde edelim ki, bunlar arasında etnik bakımdan Türk olanlar başta gelmektedir. Bu çerçevede konuyu derli toplu bir şekilde ilk defa ele alan kişi, ünlü âlim Fârâbî (ö. 339/950} olacaktır. Asıl adı Muhammed b. Muhammed b. Uzluğ b. Turhan ve künyesi Ebû Nasr olan ve doğduğu yer Türkistan’ın Fârâb beldesi olması, dedelerinin Türkçe isimler ta­şıması hasebiyle Türklüğünde şüphe bulun­mayan Fârâbî,[31] İhsâ’u’l-Ulûm -İlimlerin Sayımı- adlı eserinde[32] (1989: 54-57), ilimleri beş ana gruba ayırarak inceler, İslâm dünyasında­ki ilim tasniflerinin Aristo’dan mülhem oldu­ğuna dâir görüşler de vardır[33]. Fakat, nere­den mülhem olursa olsun, bu tasniflerin içle­rinin zaman içerisinde İslâmî bir bakış açısı, terminoloji ve muhtevâ ile doldurulduğu mu­hakkaktır. Kendisinden sonra aynı konuyu ele alanlar ise, Fârâbî’nin çizdiği ana çerçevenin çok dışına çıkmış değillerdir. Fârâbî’ye göre, ilimleri şu şekilde tasnif etmek gerekir:

1- Lisan ilmi ve bölümleri: Gramer, bedî, beyân ve aruz gibi dilin muhtelif durum­larım konu edinen bilgiler.

2. Mantık ilmi ve bölümleri: Aristotales’in Organon adlı eserinin sekiz bölümünü içine almaktadır.

3. Ta’lîmî ilimler ve bölümler: Hesap, hendese, hey’et, nücûm, müzik, ağırlıklar, vb. gibi konular.

4. Tabîiyyât ve tabîiyyât: Tabiat felsefe­sinin prensipleri, basit cisimlerin incelenmesi, oluş ve bozuluş, unsurların keyfiyeti, mâden­ler, bitkiler ve hayvanlarla ilgili konular, ilim­lerin prensibi olarak varlık ilmi ve cisimsiz varlıkların tartışıldığı metafizik konular.

5. Medenî ilimler ve bölümleri: Bu kategoriye sâdece fıkıh ve kelâm ilimleri dâhil edilmiştir[34].

İlimlerin tasnîfi üzerinde çalışan ve bu­nu sistemli bir şekilde ortaya koyan âlimler­den ikincisi ise, Ebû Abdullah b. Muhammed b. Yûsuf el-Hârezmî (ö. 387/997)’dir. Batı dünyâsında da meşhur olan ve adı “alogarizm-algoritma-logaritma” kelimesinde hâlâ yaşayan[35] Türkistanlı Hârezmî, Mefâtihu’l-’Ulûm adlı eserinde, benzeri bir tasnîfi etraflı bir şekilde sunmaktadır[36].

Kezâ_: ölümünden otuz yıl sonra doğ­masına rağmen, eserlerinin son derece te’sîri altında kalması dolayısıyla,[37] bir bakıma Fârâbî’nin talebesi sayabileceğimiz Buhâra'lı -dolayısıyla Türk[38]- İbn Sînâ (ö. 429/1037) ise, mânevî hocasının tasnîfini biraz daha genişlet­miş, ancak çalışma alanı olarak dînî konular dışında kalan aklı ilimleri (el-ulûmu’l-akliyye) seçerek, bunları kendi içlerinde ‘hakikat peşinde koşan (spekülatif) ilimler’ ve ‘refah ve mutluluğu amaçlayan (uygulamalı) ilimler’ olarak iki gruba ayırmıştır[39].

Aynı şekilde, benzer bir tasnîfi Büyük Selçukluların kurdukları ve ünlü vezirlerine nisbetle Nizâmiye medreseleri adıyla anılan çeşitli şehirlerdeki medreselerde ders veren ve daha sonra dönemin en meşhur medresesi cayılan Bağdad Nizâmiye medresesi müderris­liğine tâyin edilen Horasanlı Ebû Hâmid Mu­hammed el-Gazzâlî[40] (450/1058-505/1111)’de de görürüz[41]. Aynı geleneği tâkip eden ünlü târihçi ve sosyolog İbn Haldun (ö. 809 / l406) da, meşhur Mukaddime’sinde İslâm dünyâsın­da takdir ve tahsîle değer görülen ilimler hak­kında oldukça geniş bilgiler verir[42]. Nihâyet, ilimleri tasnif konusunda, kendisinden önceki tasniflerin umûmî bir değerlendirmesini yapan ve bunları oldukça geniş bir açıdan ala­rak, bize en geniş ilim tasnîfini sıman başka bir şahıs ise, Osmanlı sâhasında yetişmiş bir ilim adamı, Taşköprülü-zâde Ahmed İsâmü’d-dîn (901/1495-968 / 156l)’dir[43].

Görüldüğü üzere, İslâm dünyâsında or­taya çıkan, ilim ve eğitim-öğretim müessesele­rinde çalışma mevzûu edilmiş olan ilimler üzerinde derli toplu bilgi veren, bunların de­yim yerlerinde ise felsefesini yapan, metodo­lojilerini tartışan ve ortaya koyan kişilerin ek­seriyeti, ya doğrudan Türkler arasından çık­mıştır veyâ Türklerin hâkim oldukları, bilfiil idâre ettikleri beldelerde doğmuş, büyümüş, yetişmiş ve eser vermişlerdir.

Yukarıda sözü edilen tasnifler ne kadar uzun ve teferruatlı olurlarsa olsunlar, bunların hepsi netîce îtibâriyle iki büyük kategori içe­risinde mütâlaa olunurlar: Aklî ilimler (el-ulûmu’l-akliyye) ve naklî ilimler (el-ulûmu’l-nakliyye). Aklî ilimler esas olarak pür insan zekâsının ürünü olarak görülüp kabûl edilir­ken, naklî ilimler temeli vahye dayanan, dola­yısıyla nesilden nesile aktarılan bilgiler bütününü ifâde ediyordu[44]. Bu umûmî çerçeve içerisinde kalmak şartıyla, ilim adamlarının iş­tigal ettikleri bütün bilgi dalları ve bugün hu­râfe olarak görülen sihr, ilm-i nücûm (astroloji kısmı), reml, vs. gibi akla gelebilecek her bilgi alanı değerlendirmeye veyâ tasnîfe konu edilebiliyordu.

Burada kısaca sözü edilen ilim tasnifle­rinin teferruâtını bir tarafa bırakırsak, İslâm dünyâsında tahsil ve ta’lîme konu olan ilimle­ri esas olarak şu ana başlıklar altında toparla­yabiliriz: Tefsir, hadîs, fıkıh, kelâm ve felsefe, târih, coğrafya. Bugün ayrı birer ilim dalı ola­rak târif olunan bir çok ilmin, temelde bura­da zikredilen ilim dallarından birinin allında değerlendirildiği düşünülürse, bu sayıyı hiç de az bulmamak gerekir. Nitekim mantık, fi­zik [bunun altında olmak üzere tıp, tarım, bü­yü, tılsım, hokkabazlık, simyâ, metafizik, ma­tematik [bu başlık altında ise aritmetik, hesap, cebir, ticarî istemler, miras taksimi gibi sayı ilimleri; küre geometrisi ve konik geometri, yü­zölçümü hesapları, optik gibi geometri ilimle­ri], astronomi [astronomi ile ilgili çizelgeler, müneccimlik] ve mûsikî gibi, bugün başlı başına birer iştigal sâhası olan konular bütünüy­le felsefî ilimler başlığı altında mütâlâa olunu­yordu[45].

Bu umûmî değerlendirmeden sonra, şimdi de yukarıda sözü edilen ilim dallarında yetişmiş Türk menşe’li ilim adamlarını ve en tanınmış eserlerini gözden geçirelim. Hemen belirtelim ki, İslâm dünyâsında ilim olarak gö­rülmüş her bilgi sâhasında, kudretle kalem kullanmış pek çok insan bulunmaktadır. Fa­kat, netîce îtibâriyle hacmi sınırlı bir yazıda, burada sözü edilen ilim dallarında, deyim ye­rinde ise isim yapmış, her şahsiyeti, tanımak ve tanıtmak imkânından, pek tabiî olarak, mahrumuz:

1. Tefsir: İslâm’ın mukaddes kitâbının Müslümanlar tarafından lâyık-ı veçhile anlaşıl­masına yönelik çalışmalar, İslâm dünyâsında ilk dönemlerden îtibâren başlamış ve konu, üzerinde ehemmiyetle durulan bir ilim dalı olarak ortaya çıkmıştır. Muhtelif kaynaklarda ilk müfessir olarak Hz. Muhammed’in amcası Abbâs’ın oğlunun (İbn Abbâs) adının geçmesi bunu gösterir[46]. Peygamber’in sağlığında, Kur’ân-ı Kerîm’in anlaşılmasına yönelik talep­lerin bizzat onun tebliğcisi tarafından karşı­lanmasına mukabil, O’nun vefatından sonra böyle bir imkânın ortadan kalkmış olması, tabiatiyle tefsir çalışmalarının ilk hareket nokta­sını oluşturdu. Tefsir, basit bir yorum, kapalı ifâdelerin herkesin anlayabileceği duruma ge­tirilmesi işi olmayıp, bunun çok daha ötesin­de bir ehemmiyet taşıyordu. Zira, Kur’ân, İslâm hukukunun ana kaynağı durumunda idi; hukukçular sâdece dînî hayâta, ibâdet ve ben­zeri meselelere değil, sosyal hayâtın her yö­nünü ilgilendiren konulara dâir karar verir­ken, evvel-emirde Kitâb’a başvurmak mecbûriyetinde idiler. Binâenaleyh, Kur’ân’ın doğru­dan anlaşılması kadar, onun hüküm ihtiva eden âyetlerinin nasıl bir ortamda, hangi şart­lar altında indiğini, İslâmî terminoloji ile nü­zul sebebini bilmek de son derece ehemmi­yetli idi. Bu sebeple, L. Gardet’nin ifâdesiyle, “Kur’ân’ı yorumlamanın bilgisi yahut tefsir, İslâm kültürünün kutuplarından biri” oldu[47]. Binâenaleyh, Kur’ân’ın tefsîri Müslü­man milletlerin âlimlerinin hemen hepsinin öncelikli çalışma sâhası hâline geldi[48]. Ko­nuyla ilgili geniş târihî mâlumat vermek, yazı hacmimizi zorlayacağı ve esâsen konumuz bu olmadığı için. biz burada sâdece Türk menşe’li ilim adamları üzerinde duracağız.

Bunların en meşhûru, “ey Araplar, ge­lin size atalarınızın dilini öğreteyim”diye ba­ğıracak kadar Arap diline ve kültürüne hâkim olan Zemahşerî (ö. 539/1143)’dir. Asıl adı Ebü’l-Kāsım Câru’llâh Muhammed (veya Mah­mûd) Ömer ez-Zemahşerî olan ünlü müfessir, Hârezm yakınlarında bulunan Zemahşer kö­yünde dünyâya gelmiştir. Kendisi, sâdece tefsirde değil hadis, fıkıh, lügat, me’ânî, beyân, nahv gibi ilim dallarında, Bursalı M. Tâhir’in ifâdesiyle, “asrın imamı idi[49]. Zemahşerî’nin el-Keşşâf ‘an-Hakā’ıkı’t Tenzîl adlı meş­hur tefsîri, muhâlifleri, bilhassa katı hadisçiler tarafından akla dayandırılmakla suçlanmışsa da bütün İslâm dünyâsında[50] ve bilhassa Os­manlılarda sâhasının en önde gelen eseri ola­rak görülmüştür[51].

Aynı zamanda fukahâdan olmasıyla ve Tenbîhü’l-Gâfilîn, Bustânu’l-Ârifîn, Te’sîsü’n-Nezâ’ir, Hızânetü’l-Fıkh, el-Muhtelif fi’l-fıkh, Hâşiyetü ‘ale’l-Husûl ve en-Nevâzil fi’l-Fürû’ gibi eserleri bulunan Ebü’l-Leys-i Semerkandî (ö. 373/9S3) ise, Tefsîr-i Şerîf’i ile müfessirler arasında mühim bir yer edinmiş­tir[52].

Akā’idde Hanefî mezhebi mensuplarının imâmı olan Ebû Mansûr Muhammed b. Mu­hammed b. Mahmûd el-Mâturidî (ö. 333/945) de Türk menşeli bir ilim ve din adamıdır. Bu­hâra ve Semerkand arasında bulunan Mâturid nâhiyesinde dünyâya gelmiştir. Tefsir. hadis, fıkıh, kelâm ilimlerinde asrının imâmı olarak görülen Mâturidî’nin Me’hazu’ş-Şerâyi’, Te’vîlâtu Ehli’s-Sünne, Kitâbu Tevhîd, Kitâbu Makālât, Kitâbu Beyân ve Kitâbu Reddi’l-Edille li’l-Ka’bî adlı eserleri ile meşhur olmuştur; ay­rıca kendi adına izâfe edilen bir de tefsîri var­dır[53]. Akā’id imâmı olarak, Eş’arî ölçüsünde olmasa bile, akla mühim bir yer verdiği için, kendisini ehl-i re’y olarak tavsif etmek de mümkündür[54].

İslâm dünyâsında Kütüb-i Sitte olarak bilinen altı meşhur hadis kitâbı külliyatının bi­rincisinin ve en meşhurunun sâhibi olan Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâ’il-i Buhârî (194-256/810-870), aynı zamanda tefsir sâhibi bir zat olmasına rağmen, Sahîh’i, bu eserini gölgede bırakmıştır[55].

Bir diğer müfessir, Cemâlü’d-dîn Ebû Abdullâh-ı Belhî (ö. 699/1299), 80 ciltlik Hafîl adlı eseri ile meşhur olmuştur[56].

Kezâ, diğer bir Türk müfessir ise Ebû Hafs Ömer b. İshak b. Ahmed el-Gaznevî (ö. 773/1370)’dır. Aynı zamanda fukahâdan olan yazar, Gazne’li olması hasebiyle Hind ulemâ­sından sayılmış bu sebeple tefsiri Sirâcü’l-Hindî (Hind’in Çerağı) adıyla meşhur olmuş­tur. Daha ziyâde fıkhî konulara ve Arap diline tahsis edilmiş bulunan eserlerinden bâzıları şunlardır: Şerh-i Muğnî, Şerh-i Hidâye, Şerh-i Bedî’-i İbn Sağânî, Şerh-i Tâ’iyye-i İbn Fâriz, Şâmil fi’l-Fıkh, Gurre fî Şerh-i Mezheb-i Ebû Hanîfe[57].

Yukarıda, Türkistan’da yetişen ilim adamlarının bu yörede yetişip orada kalma­dıklarını, aslî vatanlarını bırakarak, İslâm dün­yâsının diğer beldelerine de gittiklerini belirt­miştik. Bu zatlardan birisi de Mevlânâ Şeyh Ali es-Semerkandî (ö. 928/1522)’dir. Bursalı M. Tâhir, Şeyh Ali’nin “Bahru’l-Ulûm ismindeki tefsirleri ârif ve fâzıllar meyânında canları gi­bi korunmaktadır.” der ve Ankara yakınların­da vefat ettiğini belirtir[58].

Ebû Hafs Ömer en-Nesefî ise hem mü­fessirîn, hem de mütekellimîn (kelâmcılar) ara­sında yer almakta olup Teysîr adlı eseri ile ta­nınmıştı r[59].

Bir diğer ünlü Türk müfessir, Medârikü’-t-Tenzîl adlı tefsîri ile tanınmış olan Hâfızu’d-dîn Ebü’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd en-Nesefî’dir. Tabiatiyle sâdece tefsir sâhibi olmayan yazarın Kenz (fıkıhla ilgili), Menâr (usûl-i fıkha dâir), Umde, Kitâbu Menâfi’ fi Şerhi’n-Nâfi’, Müstasfâ Kāfi fi Şerhi’l-Vâfî adlı eserleri vardır[60].

2. Hadîs: Hadîs denince İslâm dünyâ­sında Hz. Muhammed’in her türlü tasarrufu anlaşılır. Allâh’tan aldığı vahiyleri insanlara ulaştıran ve bu vâsıtayla şâri’-i dîn olan Pey­gamber, hayatta iken Müslümanların karşılaştıkları meseleleri çözümleyerek, kendisine yö­nelttikleri sorulan cevaplandırarak onların sı­kıntılarını ânında gideriyordu. Onun tavrı, ha­reketleri, sözleri; sosyal hayatta karşılaşılan hâdiseler karşısında tepkisi veyâ tepkisizliği, İslâm’ın anlaşılıp yaşanması konusunda, bil­hassa ahkâm vaz’ında Kur’ân’dan sonra ikinci kaynak olarak görülüp kabûl edildi. Başlan­gıçta, Kur’ân’la karıştırılma ihtimâli ve tehlike­si bulunduğu için, bizzat Peygamber Kur’an dışında kendisinden duyulan sözlerin yazıl­masını men’ etmişti. Bu sebeple, sâhabe, Resûlullah’ın sözlerini ya ezberlemekle yetiniyor veyâ fiillerini hâfızalarına nakşetmekle iktifâ ediyordu. İlk halîfeler zamanında hızla geniş­leyen İslâm sınırları, ezbere çok sayıda hadis bilen kimselerin uzak diyarlara dağılmalarına yol açtı. Bu sebeple, Köprülü’nün ifâdesiyle, “Her sâhabenin hâfızasında ayrı ayrı hadis­ler saklı olduğu için, onları öğrenmek isleyen herkes, muhtelif İslâm merkezlerine giderek, onları bizzat erbâbından işitip öğrenmek zo­runda bulunuyordu. Halîfe Osman’ın şehit düşmesinden sonra meydana çıkan anarşi zamanında türlü inançlarda ve iddialarda türlü fırkalar zuhûr etti; her fırka, kendi id­diâsının yayılıp kuvvetlenmesini te’min için, deliller ileri sürmeğe ve hadîsler uydurup orta­ya atmağa mecbûriyet gördü. Bilhassa Halife­lik ve Halifelik şartları gibi siyâsî meselelerde, bunun gibi, inanç (i’tikad)larla ve yapılması gereken işlerle (‘amel) alâkalı birçok hususlar­da, muhtelif sebepler/e, türlü türlü hadîsler uyduruldu. Tarihte hadîs ortaya atmakla şöh­ret kazanmış, hattâ bunu kendisi de itiraf et­miş olanlar vardır; hâlbuki hadîsleri bilmek, Müslümanlar için pek büyük ve pek tabiî bir ihtiyaç idi: binâenaleyh, fetret devirleri geçip hakikati arama ve tenkîd devirleri başlayınca, sonradan konulan ve doğru olmayan (mev­zu’) hadîslerin çokluğu dikkati çekmiş, bu hu­suslarda birçok derin tedkiklerde bulunula­rak, rivayet edenlerin ve rivayet edilenlerin doğruluğunu te’min için, mümkün olduğu kadar kuvvetli ve çok ince bir usûl uücûda getirilmiştir[61]. Netîce îtibâriyle, hadîsler doğ­ruluk derecelerine göre tasnîfe tâbi tutulmuş ve böylece sahîh, hasen, za’if, mürsel, münkatlı’, ahad, mevzû’ gibi otuz küsûr civârında bir kategori oluşmuştur. Böyle bir gelişme, güçlü bir hadis ilmi geleneği ortaya çıkarmış, hadis ekolleri teşekkül etmiş, hadis rivâyet edenler­de bulunması gereken vasıflar tesbit edilmiş ve bu işin mütehassısı olan müfessirler, kılı kırk yararcasına titiz bir çalışma içerisine gir­mişler; derledikleri hadisleri tertip ve tasnif et­tikleri eserlerine geçirmişlerdir. İslâm dünyâsında yetişmiş ünlü müfessirlerin tamâmını gözden geçirmek, bu yazının sınırlarını aştığı için, biz tıpkı tefsir konusunda olduğu gibi, bu konuda da sâdece Türk menşe’li müfessirler üzerinde duracağız[62].

Hadis sâhasının en büyük âlimi, hiç şüphesiz, Buhâra’lı Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâ’il (194-256/810-870)’dir. Câmi’u’s-Sahîh veyâ Sahîh-i Buhârî adıyla da anılan meşhur eseri, Bursalı M. Tâhir’in ifâdesiyle, “Kur’an-ı Kerîm’den sonra usul ve fürû’ bakımından din-i mübin-i İslâmın içtihad ve ihticac kaynağı bulunan altı muteber kitabın [Sıhah-ı Sitte: Altı sahih hadis külliyâtı] birincisi”dir. Sahîh-i Buhârî, Osmanlı devletinde medreselerde tahsil olunan en başta gelen hadis külliyâtıdır. Binâenaleyh, “Bu değerli eserlerinden dolayı İslâm âlemi kendilerine minnettardır.[63]”

Diğer büyük bir muhaddis ise, yukarı­da belirtilen Kütüb-i Sitte külliyâtını oluşturan eserlerden bir diğerinin sâhibi olan Muham­med b. Îsâ (ö. 279/S92)’dır. Kendisi, Buhâra’nın Tirmiz köyündendir; dolayısıyla Tirmizî adıyla meşhur olmuştur. Eseri, Sahîh-i Tirmizî olarak tanınır[64].

Kezâ, Kütüb-i Sitte külliyâtını oluşturan eserlerden bir diğerinin yazarı da Türk’tür: Ebû Abdu’r-rahmân Ahmed b. Şu’ayb en-Nesâ’î (ö. 303/916). Batı Türkistan’ın köylerinden Nesâe’de doğmuştur. Eseri Sünen veyâ Sünen-i Kübrâ olarak bilinir[65].

En az bunlar kadar veyâ bunlardan daha meşhur bir âlim vardır ki, kendisi Ehl-i Sünnet’i oluşturan dört mezhepten birinin imâmı olması ile tanınmıştır: İmâm Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855). Babası, “Türkistan’ın Kuru kasabasından olup valideleri ve Merv’den Bağdad’a hazreti imama hamile ol­dukları halde gelmiştir.[66]” Meşhur eserinin adı Muvatta’dır. Ahmed b. Hanbel’in kurduğu ekol, diğer mezhepler arasında hadîse bağlılık bakımından oldukça katıdır; bu yüzden, “akıl­cı ekolün sünnî muhâlifi” olarak tavsif olunan imâmının yolu (Hanbelîlik), daha sonra İbn Teymiye’nin çalışmaları ile iyice güçlenmiş ve bilâhare bugünkü Vehhâbîlik’in de temelini oluşturmuştur[67].

Semerkand’da doğan muhaddislerden bir diğeri de Ebû Muhammed Abdullâh b. Abdu’r-Rahmân-ı Drâmî (6. 25 5/869)’dir. Kitâb-ı Müsned’i sahih hadis kitapları arasında zikredilmektedir[68].

Şâfiî mezhebinin önde gelen fakîh ve muhaddislerinden olan Mâverâünnehir (Şaş)’lı Ebûbekr-i Şâşî (ö. 366-976), Âdâbu’l-Kādî adlı eserin sâhibidir[69].

Hârezm’in Burkān nâhiyesinden olduğu için Hârezmî adıyla meşhur olmuş bulunan Ebûbekr Ahmed b. Muhammed (ö. 425/1034), fıkıh ve hadis âlimlerinin önde gelenlerinden idi. Kendisi Buhârî ve Müslim’in hadis kitapla­rında ortak olarak geçen hadisleri bir araya getirmişti. Kitâb-ı Câmi’ adlı eseri Câmi’u’s-Sahîbeyn-i Burkānî adıyla da bilinir[70].

Osmanlı ulemâsının üzerinde en fazla çalıştığı hadîse dâir eserlerden biri olan Meşârıku’l-Envâri’n-Nebiyye min Sıhahi’l-Ahbâri’l-Mustafiyye’nin[71] sâhibi İmâm Raziyyü’d-dîn Hasan b. Mehmed-i Sagânî (ö 650/1253)’de Türk menşe’li ulemâdandır. Ünlü âlimin diğer meşhur eserleri ise şunlardır: Şerh-i Buhârî, Mecma’u’l-Bahreyn, İbâdu’z-Zehrâ, Şevârid, Tekmile-i Sıhah, Esmâ’u’d-Dîn, Kitâbu’l-Eser[72].

3. Fıkıh: Köprülü’nün ifâdesiyle, “Müş­terek İslâm medeniyetinin en dikkate değer mahsullerinden biri de fıkıh (fıkh) dediğimiz İslâm hukûku’dur. İslâmiyet dâiresine giren kavimler, evvelce ne gibi hukuk müesseselerine mâlik olurlarsa olsunlar, fıkıh hükümlerini kabûle ve ona bağlı kalmağa mecbûr oluyor­lardı. Bununla berâber, eski hukûkî an’anelerin, asırlarca onlara tâbi olmuş kavimler ta­rafından kolay kolay unutulmayacağı pek tabiî idi; bu an’aneler İslâm fıkhının inkişâfı üzerinde te’sir icra ettiği gibi, meselâ Türk, Arap, Fars hukûkî vicdanlarının birbirinden farklı olması da, yine onun te’siri iledir.[73]” Bilindiği gibi, İslâm hukûkunun ilk iki aslî kaynağı Kur’ân ve hadistir. Başlangıçtan çok kısa bir süre sonra bu iki temel kaynağa icmâ’ (İslâm ulemâsının bir konu üzerinde görüş birliği) ve kıyâs (hakkında açık bir hüküm bu­lunmayan bir konunun, illet bakımından hak­kında açık hüküm bulunan başka bir konu ile mukāyese edilerek bir karâra varılması) da eklendi. Bu son iki kaynak, ulemânın içtihâd yapmasını, diğer bir deyişle, mevcut kaynak­ları göz önünde bulundurmak sûretiyle, karşı­sına çıkan problemlerin çözümünde akıl ve re’yini de kullanmasını gerektiriyordu. Binâ­enaleyh, fıkıh ilmi, netîceleri ile İslâm cemiye­tinin dünyevî ve uhrevî meselelerini tanzim etmesi dolayısıyla, İslâm ulemâsının en temel çalışma sâhalarından biri hâline geldi; bu ça­lışmalar netîcesinde IX. ve X. asırlarda fıkıh ekolleri olarak nitelenebilecek olan mezhep­ler teşekkül etti[74].

Türk menşe’li ulemânın diğer İslâmî ilimlerde olduğu gibi, fıkıh sâhasında da mü­him bir rol oynadığını; dolayısıyla eserleri bü­tün İslâm dünyâsında temel kaynaklar arasına giren ilim adamları yetiştiğini görüyoruz. Bunların en dikkati çekeni, aynı zamanda Hanefî fıkhının akā’idde imâmı olan ve hakkında yu­karıda kısaca bilgi verilen Ebû Mansûr-ı Mâturidî’dir. onun tefsir, hadis, fıkıh ve kelâm âli­mi olarak ortaya koyduğu eserlerin başlıcaları yine yukarıda zikredilmiştir.

Yine bir müfessir olarak yukarıda ken­disinden ve eserlerinden söz edilen Ebü’l-Leys-i Semerkandî, aynı zamanda meşhur bir fakîh idi.

Kezâ, Osmanlı ulemâsının temel refe­rans kaynaklarından birisi olan Vikāye şerhle­rinden birinin yazan da Türk menşe’li bir ilim adamıdır. Bilindiği gibi, Burhânu’ş-Şerî’a Mahmûd (ö. XIII. yy.)’un Vikāye adıyla bilinen ve tam adı Vikāye er-Rivâye fi Mesâ’ili’l-Hidâye olan ve kızdan torunu Sadru’ş-Şerî’a-i Sânî (ö. 750/1349) adına yazılmış bulunan, bu sebep­le daha ziyâde Sadru’-Şerî’a nâmıyla tanınan fıkhın mu’âmelât kısmıyla ilgili bu eser üze­rine Osmanlı ulemâsının çok sayıda çalışması bulunmaktadır[75]. Vikāye’cilerden Sadru’ş-Şerî’a Abdullâh b Mes’ûd-ı Herevî’in başlıca eserleri Tenkîh ve şerhi, Tavzih, Şerh-i Vikāye, Vaşşâh (me’ânîye dâir) ve Ta’îlü’l-Ulûm fî Aksâmi’l-Ulûmi’l-Akliyye’dir[76].

Bir diğer Türk fakîh ilim adamı ise, Tarab kasabası civârında bulunan doğum yeri İtkān’a nisbetle İtkānî nâmıyla tanınmış olan Emîr Kâtib ibn Ömer el-Âmidî (ö. 75S/1357)’dir. İtkānî’nin Şerh-i Müntehabât-ı Âhestegî ve Gâyetü’l-Beyân adıyla tanınan Hidâye’si ve şerhi bulunmaktadır[77].

Bursalı Mehmed Tâhir, Türkler’in Ulûm ve Fünûna Hizmetleri isimli eserinde tabakātu’l-fukahâyı teşkil eden âlimler içindeki Türk fukahâsı başlığı altında 52 kişinin ismini ver­mektedir ki, hemen tamâmı geniş mânâda Türkistanlıdır; bu çalışmanın sınırlarını zorlamamak için bunların tamâmını burada zikretmek istemiyoruz[78].

4. Kelâm ve Felsefe: Kelâm ile akā’id ve bilâhare felsefî akımlar arasında, ele alınan ve tartışma konusu yapılan meselelerin benzerliği bakımından, kesin bir ayırım yapmak müm­kün gözükmemektedir, İslâm dünyâsında İlk felsefi cereyanların hicretin birinci yüzyılın­dan îtibâren ve ilm-i kelâm adıyla ortaya çık­tığı bilinmektedir, İslâm, henüz klâsik Arap coğrafyasının sınırları dâhilinde iken burada sözü edilen türden akımların görülmemesine rağmen, Müslümanların daha ikinci halîfe za­manından îtibâren hızla eski kültür ve mede­niyet merkezleri olan Suriye, Irak, Mısır ve İran’ı ele geçirmesi ile, buralarda öteden beri yayılmış bulunan felsefî telâkkiler, İslâm dü­şünce dünyâsına hızla girmeğe başladı. Yine kısa zamanda bu çerçevede bir çok dînî fırka­lar ortaya çıktı. Bunlar arasında en tanınmış ve kendine has nazariyeler üretmiş olanı Mu’tezile’dir. Bu akımın önde gelen isimlerin­den olan Vâsıl b. Atâ (80-131/699-748) ve Amr b. Ubeyd (ö. 144-145/701-762), bilhassa Allah’ın sıfatlan, kader, irâde-i cüz’iyye, ima­met gibi konular üzerinde, Ehl-i Sünnet’in bu hususlardaki düşüncelerinin aksine görüşler ileri sürdüler. Böylece, Köprülü’nün ifâdesiy­le, “Ehl-i sünnet’in Fıkh-ı Ekber’ine karşılık, Mu’tezilenin ilm-i kelâm’ı vücûde geldi.[79]” Bu akım, Abbasî halîfelerinden Mansûr’dan başlayarak bilhassa Me’mûn zamanında (IX. yüzyılın başları), yaygınlık kazanan Yunan, Iran, Hind, Hristiyan ve Yahûdî kaynaklarının Arapça’ya tercüme edildiği dönemlerde, ter­cüme eserler vasıtasıyla giren felsefî düşünce­lerden faydalanmanın yolunu bulmakla kal­madı; aynı zamanda arkasına devlet desteğini de alarak, İslâm dünyâsında kendisine güçlü bir yer edindi.

Mu’tezile’nin Ehl-i Sünnet’in inanç ka­pılarını zorlayan çalışmaları, kısa bir süre içerisinde karşılığını bulmakta gecikmedi, Bilhassa, önceleri Mu’tezilî iken, bilâhare bu akımdan vazgeçen ve önceden dâhil olduğu ekolün düşünce kalıplarını, mücâdele, münâkaşa ve muhâkeme metodlarını ustaca kullanan Ebü’l-Hasani’l-Eş’arî (260-324/837-935), Mu’tezilî kelâmının karşısına bir Ehl-i Sünnet ke­lâmı çıkarmağa muvaffak oldu[80]. Onun, bu sâhadaki çalışmaları ve düşünceleri, bilâhare akā’idde Eş’arî mektebi veyâ mezhebi olarak karşımıza çıkacaktır. Hemen hemen aynı dö­nemlerde, Ehl-i Sünnet’in ikinci akā’id mekte­bi veyâ mezhebinin kurucusu olarak, Türkis­tanlı Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-Mâturîdî (ö. 333/945)’yi görü­yoruz, iki büyük imam arasında temelde faz­la bir görüş ayrılığının olmadığı bilinmektedir. Her ikisi de, çalışmalarında akıl ve re’ye hak ettiği yeri vermiş, fakat İslâm’ın açık nasslarını, zorlamaktan kaçınmışlardır[81]. Ancak, bi­rinci daha ziyâde Arap dünyâsında taraftar bu­lurken, ikincisi Türk dünyâsında öncelikli imam olarak kabûl edilmiştir. Kezâ, her iki akā’id mektebi, Mutezile kanalıyla İslâm dün­yâsına giren felsefî görüşleri ve mantık yürütme metodlarını kullanmaktan çekinmemiştir. Bununla birlikte Mu’tezile kelâmının ve bu arada Yunan felsefesinin İslâm dünyâsında büyük bir tesir icrâ ettiği bilinmektedir. An­cak, bilhassa İmâm Gazzâlî gibi şahsiyetlerin çalışmalarıyla, bu felsefenin aşırı uçları yon­tulmuş ve böylece Sünnî-İslâm kelâmının içe­risinde mühim bir yer edinmiştir. Türk menşe’li Fârâbî ve İbn Sînâ gibi filozof-ilim adam­larının çalışmaları, hem antik Yunan felsefesi­ne ve hem de klâsik İslâm düşünce geleneği­ne ehemmiyetli katkılar sağlamıştır[82].

Yukarıda bir vesîleyle işâret olunduğu üzere, İslâm ilimleri tasnîfinde felsefenin çok geniş bir çerçevesi vardır ve bugün pek çoğu bizzat müşâhedeye dayalı (müsbet ve tecrübî) ilimler arasında yer alan bilgi alanlarının he­men tamâmı, felsefe umûmî başlığı altında yer almıştır. Bu sebeple, aşağıda isimleri zikredilecek olan ilim adamlarının münhasıran felse­fe veyâ kelâm değil, diğer ilim dallarında da eser verdiklerini hatırlamak durumundayız.

Bu sâhanın en tanınmış Türk ilim adanılan, yukarıda adları geçen İmâm Mâturidî, Fârâbî, İbn Sînâ’dır. Mâturidî hakkında yu­karıda kısaca bilgi verildi. Kezâ, ilimlerin tasnîfi dolayısıyla Fârâbî’nin ve İbn Sînâ’nın da adları zikredildi. Bunlardan Fârâbî, İslâm filo­zoflarının en önde gelenlerinden olup, Aristo felsefesi ile alâkası ve bu sâhadaki başarılı ça­lışmalarından dolayı, Mu’allim-i Sânî (ikinci muallim, ikinci Aristo) lakabıyla da meşhur ol­muştur. Aristo’nun eserlerini ve felsefesini Arap, dolayısıyla İslâm dünyâsına asıl tanıtan odur. Eserlerinin ekserisi Avrupa dillerine de çevrilmiş bulunan Fârâbî’nin yekûn 80 civârında eserinin olduğu belirtilir. Eserlerinden bâzıları şunlardır: Şerh-i Öklides, el-Muhtasaru’l-Evsat fi’l-Mantık, Seyâhatü’l-Medîne, Fusûsu’l-Hikme, Medînetü’l-Fâzıla, İhsâ’u’l-Ulûm ve’t-Ta’rîf, Kitâbu’n-Nefs, Kitâbu’l-Burhân, el-Muhtasaru’l-Mu’ciz, Kitûbu’l-Mûsıkî, Şerh-i Kütüb-i Aristo. Mûsikî sâhasında da mühim ça­lışmaları ve yeri bulunan, mûsikî aletlerinden kānunu, îcat eden Fârâbî 339/950’da Şam’da vefat etmiştir[83].

Eş-Şeyh, er-Re’îs, el-Feylesof ve et-Tabîb lakaplarıyla anılan Avrupa’nın Avicenna’sı İbn Sînâ ise, Buhâra’nın Hartmesen köyünde doğ­muş bir Türk’tür. Tıbb ve hikmete dâir Kānûn’u Latince’ye çevrilen ve iki-iki buçuk asır evveline kadar Avrupa üniversitelerinde ders kitabı olarak okunan İbn Sînâ’nın -bâzıları muhtelif Avrupa dillerine aktarılmış- pek çok eseri bulunmaktadır. Bunların başlıcaları şun­lardır: el-Kānûn fi’-Tıbb, Kitâbu’ş-Şifâ, İşârât, Kitâbu’l-İrsâd, Kitâbu Uyûni’l-Hikme, Risâle-i Ecrâm-ı Semâviyye, Fusûl-i İlâhiyye, Lisânu’l-Arab, 22 cildlik Levâhıku’l-İnsâf, 20 cild­lik Kitâbu’l-Hâsıl ve’l-Mahsûl, Risâletü’l-Âleti’r-Rasadiyye, 20 cildlik Kitâbu’l-İnsâf. Eser yazmağa 21 yaşında başlamış olan İbn Sînâ Türkçe, Arapça, Farsça ve Yunanca biliyordu. Kendine has bir varlık ve bilgi teorisi bulunan İbn Sînâ, ilgili eserlerinde çeşitli metafizik ko­nularla birlikte, ruh-beden münâsebeti, nübüvvet, Allâh ve âlem gibi konuları derinliğine işlemiştir[84].

Bilhassa kelâm ve felsefe (İslâm ilimleri tasnîfinde felsefe umûmî başlığı altında ele alınması dolayısıyla pek tabiî olarak tıbb) sâhasında eser vermiş Türk menşe’li ilim adam­ları, hiç şüphesiz, bunlardan ibâret değildir. Bu cümleden olmak üzere, meşhur Arap filo­zofu el-Kindî’nin talebelerinden Nüzhetü’n-Nüfûs, el-Medhal ilâ Sınâ’ati’n-Nücûm, Kitâbu’n-Nefs, Kitâbu’l-Mesâ’il, Kitâbu’l-Aritmetikî fi’l-A’dâd ve’l-Cebr, Kitâbu’l-Medhal ilâ Sınâ’ati’t-Tıbb ve Kitâbu‘l-Celsâ ve’l-Mecâlise sâhibi Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Tabîb-i Serahsî (ö. 283/896); Agrâzu’t-Tayyibât ve Zâhire-i Hârezm-şâhiyye müellifi Ebû İbrâhîm-i Cürcânî (ö.531/1136-37); Hoca Fahrü’d-dîn b. Evhadî-i Sebzevârî (ö. 868/1463), Hakîm Ezrâk-ı Mervî, Akribezin adlı 49 bölümden oluşan bir tıbb kitâbının sâhibi Bedru’d-dîn-i Semerkandî; Ki­tâbu Agdiyeti’l-Marîz, Kitâbu’l-Esbâb ve’l-Alâmât, Kitâbu’l-Akribezini’l-Kebîr gibi tıbbî eserlerin sâhibi Necmü’d-dîn Ebû Hâme-i Se­merkandî; el-Ahadu’l-Aksâ ve Beyânu Vücûhi’l-Hikme adlı tıbbî eserlerin müellifi Ebû Yezîd-i Belhî; felsefe, tıp ve matematik sâhasının meşhurlarından Kitâbu’r-Ravza fi’l-Ensâb, Resâ’ilü fi’t-Tıbb ve Şenâbetü fi’l-Hey’e adlı eser­lerinin sâhibi Abdu’r-rahmân el-Hasanu’l Kat­tâni’l-Merzevî_; Yâdigâr-ı Tıbb ve Hanefiyyü’l-Alâ’î müellifi Şerif Şerefü’d-dîn gibi daha pek çok ilim adamını saymak mümkündür[85].

5. Diğer Tabiî İlimler: Türk dünyâsı ve bilhassa Türkistan nücûm (astroloji), hey’et (astronomi) ve matematik sâhalarında da bü­yük ilim adamları yetiştirmiştir. İlm-i nücûm, hey’et ve benzeri ilimler, İslâm dünyâsında ilk dönemlerden îtibâren, bilhassa namaz dolayı­sıyla vakitlerin doğru tesbîtine olan ihtiyaç, bu ilimleri Müslüman âlimler nezdinde hatırı sa­yılır bir mevkie yükseltmiştir[86]. Bu âlimler arasında Türklerin de yer almış olmaları gayet tabiîdir. Bunların ortaya koydukları ürünleri İslâm dünyâsının her tarafında olduğu gibi, XV. yüzyılın ikinci yansına kadar uzanan bir zaman çizgisi üzerine Osmanlı başkenti İstan­bul’a kadar ulaştığı ve hattâ ünlü Ali Kuşçu vâ­sıtasıyla bu sâhadaki anlayış ve bilgi birikimi­nin Osmanlı medreselerine intikal ettirildiği bi­linmektedir. Bu cümleden olmak üzere, isim­lerini ve bâzı eserlerini zikredebileceğimiz ilim adamları şunlardır: Zîcü Ebi’l-Ma’şer, el-Medhal, el-Müzâkerât, et-Tabâyi’, el-Kırenât, ed-Düvel ve’l-Milel. el-Ekālim, el-Mes’elât, es-Salâh, el-Mevâlid gibi eserlerin sâhibi Ebû Ma’şer-i Belhî; ünlü matematikçi ve cebir üstâ­dı, Kitâb-ı Fahrî, Sind-i Hind ve Hikmetü’d-Dâhile adlı eserlerin müellifi Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî: eserleri Latince’ye de çevril­miş bulunan Kitâbu’l-Hareketi’s-Semâviyye ve Cevâmi’u’n-Nücûm müellifi Ahmed b. Kāsır-ı Fergânî (ö. 226/840); Âsâru’l-Bâkıye, Makālidü’l-Hey’et, Kānûn, el-İrşâd fî Ahkâmi’n-Nücûm ve İsti’âb fi Tashîhi’l-Kürre gibi eserleriy­le Avrupalılarca da tanınan ünlü âlim Ebü’r-Reyhân el-Bîrûnî el-Hârezmî (ö. 430/1038-39)[87]; hey’etle ilgili olup Seyyid Şerif ve Kādî-zâde-i Rûmî tarafından da şerh edilmiş bu­lunan meşhur Çağmînî adlı eserin müellifi Muhammed b. Muhammed-i Çağmînî; ge­ometriye dâir Eşkâlü’l-Te’sîs’in müellifi Şemsü’d-dîn-i Semerkandî (ö. 600/1203); Muhammed-i Hocendî, Abdullah b. Sehlü’l-Fergânî, Ali Şâh-ı Buhârî, Muhammed b. Muhammed Ömer el-Belhî (ö. 772/1370); el-Câmi’ adlı eserinde Batlamyus’un Mecesti isimli kitâbın­da yer alan meseleleri açıklayan ve ayrıca el-Medhal adlı başka bir eserin müellifi olan Ah­med b. Muhammed el-Fergânî[88].

Fakat, Osmanlı sâhasıyla doğrudan iliş­kileri dolayısıyla asıl dikkati çeken ve isimleri Anadolu sâhasında da meşhur olan iki şahsi­yet daha vardır. Bunlar, bir hükümdar olan Uluğ Beğ (ö. 863/1459)[89] ve onun himâyesi altında yetişmiş bulunan Mevlânâ Ali Kuşçu (ö. 879/l474)’dur. Uluğ Beğ, bir hükümdar olarak Semerkand’da tesis ettiği rasad-hânede bizzat çalışmalarda bulunmuş ve Zîc-i Elfî adıyla bir cedvel tertip etmekle kalmamış, ay­nı zamanda ünlü rasad-hânesinde himâyesi altında çalıştırdığı Ali Kuşçu gibi bir âlimin ye­tişmesine katkı sağlamıştır. Uluğ Beğ’in sâbit yıldızlar hakkındaki yeni rasad kayıtlarıyla ün­lü eseri, daha 1665 gibi nisbeten erken bir tâ­rihte İngiltere’de Oxford’da basılmış ve bu arada muhtelif Batı dillerine de tercüme olun­muştur. Osmanlı ilim âleminin bu sâhadaki en tanınmış sîmâlarından birisi olan Kādî-zâde-i Rûmî’nin, Uluğ Beğ’in rasat-hânesinde Ali Kuşçu ile birlikte çalıştığı ve onun Zîc’inin tertîbinde kendisine yardım ettiği mâlum­dur[90].

Aslen Mâverâünnehir’li olan ve yukarı­da belirtildiği gibi Uluğ Beğ’in himâyesinde yetişmiş bulunan Ali Kuşçu, hâmîsinin vefâtı­nın ardından İstanbul’un büyük fâtihi, Ebü’l-feth Sultân Mehmed Hân’ın dâveti üzerine İs­tanbul’a gelmiş; yol boyunca Fâtih’in emri ge­reğince kendisine olağanüstü i’zâz ve ikram­larda bulunulmuş; bizzat Fâtih tarafında fev­kalâde hüsn-i kabûle mazhar olmuş bir zattır. Pek çok eseri bulunan âlimin, yirmi ilimden bahseden Mahbûbu’l-Hamâ’il fî Keşfi’l-Mesâ’il, Meserretü’l-Kulûb, Kāfiye, Sâfiye ve Tecrîd’e dâir şerhleri, sarf ilmi ile ilgili Unkûdu’z-Zevâhir’i ve Vaz’iyye adlı eser ve risâle­lerinden başka, bizzat Fâtih Sultân Mehmed adına kaleme alınan hey’etle ilgili Risâle-i Fethiyye’si ile hesâba dâir Muhammediyye’sini bilhassa belirtmek gerekir[91].

6. Coğrafya ve Târih: Türk menşe’li Müslüman ilim adamlarını icrâ-yı faaliyet et­tikleri ilim dallarından birisi de coğrafya ve târîhdir. İslâmiyetin on küsur yıl içerisinde Arabistan’ın sınırları dışına taşarak Mısır, Suri­ye, Irak, Îran ve bilâhare Orta-Asya’ya kadar oluşan geniş bir mekâna yayılmış olması, Müslümanların bu geniş coğrafyayı çok iyi ta­nımalarını kaçınılmaz kıldı. Arabistan dışında­ki bölgeleri konu edinen ilk coğrafî eserler, başlangıçta sırf hukûkî âmiller dolayısıyla ka­leme alınmıştı; bilhassa, Köprülü’nün belirttiği üzere, “Cizye, haraç, mukāta’ât gibi hüküm­lerin, fethediliş tarzına göre değişmesinden dolayı, bir memleketin yalnız tarihini değil, coğrafyasını da bilmek hukuk ve idare ihti­yaçlarından idi; ticaretin, askerliğin, hacc’ın, ilmî malûmat elde etmek maksadı ile muhtelif memleketlere gitmek ihtiyacı’nın da coğrafya çalışmalarının inkişafında yeri olduğu, şüp­hesiz inkâr edilemez[92]. Daha başka faktör­lerin de devreye girmesiyle, çok geçmeden coğrafya üzerine çeşitli eserler yazılmağa başlandı[93]. Aynı şekilde, târih ilminin de benze­ri sebeplerle, hızlı bir gelişme kaydettiği mu­hakkaktır. Esâsen, İslâm öncesinde Araplar kendi kabîle geçmişlerini araştırmak, bu hu­susta geniş bilgi birikimine sâhip olmak ve şecerelerini çok gerilerine götürmek husûsun­da oldukça hassas idiler; bu sebeple Arap geçmişinde târihe karşı husûsî bir alâka vardı. “İslâmiyet’ten sonra, Kur’ân’ın ve hadîslerin toplanması ve tefsîri ile meşgûl olunduğu sıra­da, âyetlerin nâzil olduğu, yâhut hadîslerin söylendiği yerlerin ve o esnadaki hal ve şartla­rın tahkik ve tedkikine lüzum görüldü. Böyle­ce Peygamber’in hayatı hakkındaki malûmat da toplandı ve bir müddet hıfz ve nakl sûretleriyle tedavül ettikten sonra, nihayet, tedvin ve te’vil olundu.[94]” Bu çalışmaların ilk ürünü olarak siyer ortaya çıktı; bilâhare fethedilen ülkelerin fetih durumları, yâni harple mi, sulh yoluyla mı, yoksa emân verilmek sûretiyle mi elde edilmiş oldukları meselesi, yavaş yavaş daha şümûllü çalışmaları ve târih eserlerini do­ğurdu. Meselenin târihî seyri ile ilgili teferru­âtı bir tarafa bırakarak, sâdece Türk menşe’li coğrafyacılara kısaca bakacak olursak:

Bu ilim adamları arasında, Kitâbu’l-Memâlik ve’l-Mesâlik, Fezâ’il-i Bağdad ve Ahbâruhû. Kitâbu Menfa’ati’l-Cibâl ve Kitâbu Zâde’l-Hafîr’in müellifi, aynı zamanda bir tabip olan ve yukarıda adı geçen Ahmed b. et-Tabîb es-Serahsî (ö. 283/896)’yi; on cildlik Târih-i Merv’i, kezâ on cildlik Zeyl-i Târîh-i Hatîb-i Bağdâdî ve sekiz cildlik Kitâb-ı Ensâb’ı ile Ebû Sa’id Sem’ânî el-Mervîzî (ö. 562/1166-67)’yi; Târîh-i Taberî’ye yazdığı zeyl ile Muhammed-i Fergânî’yi; Zübdetü’t-Tevârîh sâhibi Hâfız Ebrû (ö. 834/l430-31)^!yu; Ravzatu’l-Ahbâr’ı ve ünlü âlim Ali Şîr Nevâ’î adına yaz­dığı Kitâbu Tekmîli’s-Sınâ’a sâhibi Cemâlü’d-dîn Atâ’ullâh-ı Nişâburî (ö. 917/1511)’yi; Hulâsatu’l-Ahbâr, Ceybü’s-Siyer, Mekârim-i Ah­lâk, Cevâhirü’l-Ahbâr, Me’serü’l-Mülûk, Garâ’ibü’l-Esrâr adlı eserlerin müellifi Gıyâsü’d-dîn Muhammed (o. 942/1535)’i; Uluğ Beğ’in emriyle yazılmış olan Çin Seyâhat-nâmesi müellifi meşhur âlim Ali Kuşçu’yu; Rezmü’l-Arz adlı eseriyle meşhur matematik âlimi el-Hârizmî’yi bir çırpıda saymak mümkün­dür[95].

7. Edebiyat: Burada son olarak, kısaca da olsa, Türk kültürünün mühim bir cüz’ünü oluşturan tasavvuf edebiyâtı ve ünlü mutasav­vıflar ile dîvân sâhibi meşhur Türk edebiyatçı­ları üzerinde durmak istiyoruz. Bilindiği gibi, İslâmiyet Türk dünyâsına daha ziyâde tasavvuf kanalıyla intikal etmiş ve bu vesîleyle Türk derviş ve babaları, ekseriyeti göçmen Türk­menler nezdinde nüfuzlu bir yer edinmişler­dir. XI-X1II. yüzyıllar arasında Horasan menşe’li çok sayıda Türkmen dervişinin Ön-Asya’ya geldiği; bunların Anadolu’nun Türkleş­mesinde ve İslâmlaşmasında mühim bir rol oynadığı, bugün artık harc-ı âlem bilgiler ara­sındadır. Bu şahsiyetlerin başında, herkesin adını bildiği Hoca Ahmed-i Yesevî gelir[96]. Ancak, Yesevî’den başka, bâzıları bizzat tarî­kat kurucusu büyük mutasavvıflar da vardır. Bunların başında Şâh-ı Nakşbendî lakaplı Mu­hammed Bahâ’üd-dîn (ö. 791/1389J gelir. Buhâra yakınlarında Kasr-ı Ârifân köyünde doğ­muş olan Şâh-ı Nakşbendi, Nakşbendî tarîkatinin de pîri ve kurucu olarak kabûl edilir. Delîlü’l-’Âşıkîn ve Hayât-nâme adlı tasavvufa dâir eserlerin sâhibidir. Nakşbendîlik, dünden bugüne Türkistan’da en çok taraftar toplamış bir tarîkat olarak, zaman içerisinde Yesevî ge­leneğini ehemmiyetli ölçüde kendi düşünce sistemi içerisinde yoğurma başarısını göster­miştir[97].

Diğer bir tarikat pîri ise, Şeyh Necmü’d-dîn-i Kübrâ ( ö. 618/122l)’dır. Aslen Hârezm’li olan Kübrâ ve Ebü’l-Cenâb lakaplı Şeyh Necmü’d-dîn’in Usûl-i Aşera adlı eseri, İsmail Hakkı İzmirli tarafından şerh ve tercüme edi­lerek yayımlanmıştır. Kübrevîlik tarîkatinin pîri olan şeyhin müntesipleri, Anadolu’da da bulunuyordu[98].

Tasavvuf erbâbından olmak üzere, Tür­kistan diyârında yetişmiş kişiler olarak adları­nı zikretmekle yetineceğimiz diğer şahsiyetler ise şunlardır: Şakîk-ı Belhî (ö. 174/790); Hâtem-i Âsanım (ö. 237/851); Ebû Türâb-ı Nahşebî (ö. 245/859); Belh’li Sultan İbrâhîm b. Edhem (ö. 261/874-75); Ali Ramtinî-i Buhârî (ö. 322/934); Ebü’l-Hasan-ı Hırkānî (ö. 415/1024); Menâzilü’s-Sâ’irîn, el-Makāsıdu’l-Aksâ, Keşfü’l-Hakā’ık[99] ve Zübdetü’l-Hakā’ık adlı eserlerin müellif Azîz-i Nesefî (ö. 618/1221); Nakşbendî tarîkati mensûbu Abdu’l-hâlık-ı Gücdüvânî (ö. 618/1221); Emir Sultân olarak bildiğimiz Bursa’da medfun Muhammed Şemsüddîn-i Buhârî (ö. 833/1429); Kenzü’l-Cevâhir müellifi, Necmû’ddîn-i Kübrâ müntesiplerinden Şeyh Ebü’1-Vefî-yı Hârizmî ve da­ha niceleri[100]...

Aynı dönemlerde yine aynı coğrafyada yetişmiş yüzlerce edîb ve dîvân sâhibi şâirler arasından isimlerini anlakla yetinmek mecbûriyetinde kaldığımız şahsiyetler ise şunlar­dır: Hakîm Senâ’î-i Gaznevî (ö. 455/1063), Şâh-ı Bedehşânî, Zâhir-î Faryâbî, Kemâlü’d-dîn-i Çemendî, Ziyâ’-ı Buhârî; Emîr Hüseyn-i Dehlevî (ö. 725/1325); Mecâlisü’l-Uşşak sâhibi Sultân Hüseyin Baykara; Çağatay edebiyâ­tının zirvesi Ali Şîr Nevâ’î (ö. 906/1500); kadın şâirlerden Ayşe-i Semerkandî, Azîmet-i Semerkandî, Mihrî, Nurcihân Begüm, Lala Hâtûn, İsmetî, Duhter-i Kâşgarî...[101]

Burada son olarak, Karahanlı dönemi­nin ünlü lügatçisi Kâşgar’lı Mahmûd’un Dîvânü Lügâti’t-Türk (yazılışı, 466/1073)’ünü[102];Yûsuf Has Hâcib’in Kutadgu Bilig (yazılışı, 462/1069/70)’ini[103]; Edîb Ahmed’in Hibetü’l (veyâ Atabetü’l-Hakāyık’ını[104]; başlı başına bir kültür merkezi hâline gelmiş bulunan Hârezm’de vücut bulmuş pek çok edebî ürünü[105] ve Türkistan şehirlerini adetâ birer ilim ve kültür merkezi hâline getiren Timur ve ah­fâdının zamânında ortaya çıkan ilmî ve fikrî çalışmaları ise, sâdece zikretmekle yetinmekle yetinmek durumundayız[106].

***

Bu hacmi sınırlı yazı çerçevesinde Türk dünyâsında -sâdece geniş mânâda Türkistan coğrafyası da olsa- yetişmiş ilim, fikir, tasavvuf ve edebiyat erbâbını bütünüyle gözden geçir­menin güçlülüğü ortadadır. Bu sebeple, dik­kati çektiği üzere, çeşitli ilim dallarında yetiş­miş Türk menşe’li ulemânın çok azının isimle­rinden ve eserlerinden örnekleri zikredildi. Yukarıda kısaca çizilmeğe çalışılan tablodan nasıl bir mânâ çıkarmak gerekir?

Bir kere, şu husûsun bir defa da altım çizmekte fayda vardır Başta Mâverânnehir, Horasan ve Hârezm bölgeleri olmak üzere, Kâşgar, Semerkand, Merv, Nişâbur, Herat gibi büyük şehirleriyle -geniş mânâ- Türkistan’ın İslâm medeniyeti dâiresine girişinden sonra Türkler, bu medeniyetin bütün unsurlarına büyük bir cehd ile katılmış ve onun gelişip güçlenmesine, söz konusu medeniyetin en azından ilk temsilcileri kadar katkıda bulun­muş; başta tefsir, fıkıh, hadîs, kelâm, tıbb, riyâzî ilimler cümlesinden olmak üzere hey’et, hendese, hesâb gibi ilimleri olmak üzere, İslâm ilimleri olarak tavsif edilen entelektüel bilgi sâhalarının her dalında takdîre değer eserler ortaya koymuşlardır[107]. Müteâkıp yüzyıllarda İslâm dünyâsının ilim ve eğitim müesseselerinde birer ders kitâbı olarak tahsîle konu edilen eserlerin büyük çoğunluğu, yine aynı şekilde bu coğrafya üzerinde kaleme alınmıştır. Fakat, zamânın ilim dilinin Arapça olması dolayısıyla, bunların ekseriyetinin Arap diliyle yazılmış olduğunu belirtmek durumundayız. Bu bakımdan, eserlerini Arapça kaleme almış olan Türk menşe’li ilim adamlarının, aynı zamanda Arap kültürüne de büyük bir hizmet verdikleri îzahtan vârestedir. Batı Türklüğü’nün en büyük temsilcisi olan altı yüzyıllık Osmanlı devletinin de, tıpkı Arap dünyâsı gibi, Türkistan ilim muhîtinde vücut bulmuş ilmî ürünlere ve sâhiplerine çok şey borçlu olduklarını belirtmek de, aynı şekilde, mâlumu îlam olacaktır. Ancak, bir husûsu bilhassa vurgulamamak için hiçbir sebep yoktur: Gerek geniş mânâda Türkistan coğrafyasında ortaya konmuş ilmî, fikrî ve edebî ürünler ve gerekse Anadolu’da hayat bulan aynı nitelikte çalışmalar, hem bizzat kendileri ve hem de onları kaleme alan insanlar açısından, bugün yeterince tedkik edilmiş değildirler ve hâlâ tedkikçilerini beklemektedirler.

________