Sayfa Sonuna Git

OSMANLI MEDRESELERİNDE DİN EĞİTİMİ VE ÖĞRETİMİ*

Klâsik dönem Osmanlı ilim ve eğitim hayâtının muhtelif yönlerini konu edinen ve bugüne kadar gerçekleştirilmiş bulunan çeşitli çalışmalarda[1], yürütülen eğitim faaliyetlerinin ve ders konularının niteliğiyle ilgili muhtelif bilgiler verilmekle birlikte, konu üzerinde yeterince durulduğu söylenemez[2]. Gerçi, gerek târihî kaynaklarımızda, gerekse modern çalışmalarda, daha ziyâde umûmî nitelikte olmak üzere, tedris olunan ilim dallarına dâir bilgilere rastlamak her zaman mümkündür. Kezâ, Osmanlı medreselerinde yetişen ilim adamlarının diplomaları durumundaki icâzet-nâmelerde de tahsil olunan ilimler hakkında değerli bilgiler bulunmaktadır[3]. Ancak, bütün bunların din eğitimi ve öğretimi mefhûmu çerçevesinde ele alındığını söylemek mümkün değildir.

Önce, başlangıçtan îtibâren Osmanlı topraklarında medreselerin nasıl ortaya çıktıklarına kısaca bakmak gerekmektedir: Târihî kaynaklarımız, ilk Osmanlı medresesinin 1330-31 (731)’de İznik’te faaliyete geçtiğini haber verirler[4]. İznik Orhâniyesi adıyla da anılacak olan bu ilk Osmanlı medresesinin kuruluşuna kadar, Osmanlı Beyliği’nde eğitim-öğretim faaliyetlerinin nasıl yürütüldüğüne dâir elimizde bugün için hemen hiç bir bilgi bulunmamaktadır. Fakat, öyle görülüyor ki, Anadolu’nun ve İslâm dünyâsının medrese bulunmayan yerleşim yerlerinde olduğu gibi, Osmanlı Beyliği sınırları içinde de, bu hususta câmi ve mescitler mühim bir rol oynamışlar, hem ibâdet ve hem de –küçük ölçekli de olsa– eğitim ve öğretim mahalli olarak hizmet vermişlerdir. Gerek kazâ ve gerekse eğitim-öğretim faaliyetlerinin yürütülmesinde ihtiyaç duyulan yetişmiş elemanlar ise, yine muhtemelen ve pek tabiî olarak Anadolu’nun Konya, Kayseri, Sivas, vs. gibi birer kültür merkezi durumundaki eski büyük Selçuklu şehirlerinde ve kuruldukları bölgelerin İslâmî geçmişleri daha eski ve köklü olan Anadolu’nun öteki beyliklerinin başkentlerinde yetişen, fakat buralarda siyâsî ve sosyal istikrârın bozulmasıyla huzurları kaçtığı için sığınabilecekleri emniyetli yerler arayan, bu sebeple Osmanlı topraklarını bir sığınak, emniyetli bir yer olarak gören insanlar tarafından karşılanıyordu. İlk Osmanlı medresesi olan İznik Orhâniyesi’ne ilk müderris tâyin edilen Dâvûd-ı Kayserî (öl. 751/1351), işte Osmanlı toprakları dışında yetişmiş bu ilim adamlarından birisi idi[5].

Beyliğin, sınırlarını genişleterek hızla büyümeğe ve bir devlet hâline gelmeğe başlaması netîcesinde bu dış kaynakların yetersiz kalması, devleti idâre edenleri, ilki İznik’te olmak üzere bizzat kendi ülkelerinde medreseler tesîsine zorladı. Bu sebepledir ki, daha sonra Bursa ve Edirne gibi aynı zamanda yeni devlete pâyitahtlık eden büyük şehirlerde, bizzat sultanlar tarafından peşpeşe medreseler kurulmağa başlandı[6]. İstanbul’un fethinin ardından bu yeni başkentte kurulan medreseler ise, Bursa ve Edirne’de daha önce kurulmuş bulunan medreselerin ileri seviyede devâmından başka bir şey olmayacaklardı. Ancak, kurulan bu medreseler kendilerine has bir eğitim ve öğretim sistemi oluşturmaktan ziyâde, daha önceden İslâm coğrafyasında kurulmuş ve yüzyıllarca faaliyette bulunmuş medreselerin ilmî zihniyetini ve tedris geleneğini devralmışlardı[7].

Bu yazının plânlanan çerçevesini aştığı için, burada tevârüs olunan ilmî zihniyetin teşekkül dönemini ve niteliğini ele almayacağız[8]. İkinci husûsa, yâni tevârüs olunan tedris geleneğine gelince: Öncelikle bu geleneğin ne olduğuna bakmak gerekir. Bu gelenekten kasdettiğimiz şey, geleceğini ilmiye tarîkında gören bir mübtedînin, tahsil hayâtına başlayışından  îtibâren meslek hayâtında adım adım nasıl ilerlediği ve bu ilerleyiş sırasında öğrenilen ilimleri nasıl bir sıra ile iktisap ettiği meselesidir. Bu husus, aynı zamanda verilen eğitim ve öğretimin niteliğini de ortaya koyacaktır. Ancak, bu geleneğin târihini çok gerilere, İslâm’ın ilk dönemlerine kadar götürmek mecbûriyeti vardır. Bu ise, tabiatıyla, uzun soluklu çalışmaları gerektirmektedir. Dolayısıyla, burada meseleyi ana hatlarıyla ele almak zorundayız.

İslâm dünyâsında ilim ve eğitim-öğretim meselelerini muhtelif açılardan ele alıp inceleyen çeşitli kaynakların[9] umûmî tedkîkinden ortaya çıkan netîceyi, şu şekilde hulâsa etmek mümkündür:

İslâm dünyâsında eğitim sisteminin başlangıcı, pek tabiî olarak, Hz. Peygamber zamânına kadar çıkarılabilir[10]. Ancak, bu sırada düzenli bir eğitimin ve eğitim sisteminin varlığından söz etmek, elbette ki, mümkün değildir. Eğitim faaliyetleri, evvel-emirde yeni neşrolunan dînin prensiplerinin öğretilmesi gerektiği için, tabiatıyla, Müslümanları câmie yöneltmişti. Dar cemaat yapısı içerisinde Hz. Peygamber ve çevresi, tabiî birer muallim durumunda idiler; bu ilk muallimler, bu cemaatin ekseriyetle yeni dinle ilgili öğrenmek istediklerini sözlü olarak öğretiyorlardı. İlk dönemlerde talebenin öğrendiği konular, daha ziyâde Kur’ân ezberlemek[11], hadîs toplamak ve bunlara dayanarak hükümler çıkarmağa çalışmaktan ibâretti, ki bu ilk gayretler, ileride fıkıh olarak bilinen ilim dalının ortaya çıkmasına vesîle olacaktır. Bu da normaldi; çünkü, insanların zihinlerini ve düşünce dünyâlarını meşgul edecek yoğun fikrî ve felsefî faaliyetleri bu küçük cemiyet henüz üretecek seviyeye gelmemişti[12]. Bu ilk hareket noktası, ileride teşekkül edecek olan İslâmî ilimlerin öğretileceği merkezlerin de yine câmi çevresinde, ya aynı çatı altında, ya ona bitişik olarak veyâ bir külliye içerisinde yer alarak kurulmalarına yol açacak[13] ve böylece İslâmiyetin tesîri altında doğan ilimler bünyeleri îtibâriyle ekseriyetle dînî bir nitelik taşıyacak ve câmie bağlı olacaklardı[14]. Öyle anlaşılıyor ki, câmiler, henüz küttâb ve medrese gibi müstakil eğitim müesseselerinin ortaya çıkmadıkları bir dönemde, kullanılmağa en elverişli ve hazır yerler olarak görülmüşlerdi. Esâsen, ilk dönemlerden başlamak üzere, öğrenilen konular, ekseriyetle dînî nitelikli idi; dolayısıyla birer eğitim mahalli olarak, mukaddes mekânlar durumundaki câmilerin seçilip kullanılması yadırganmamış olmalıdır[15]. Fakat, câmilerin ihtiyâcı karşılamadığı veyâ her zaman müsâit olmadığı durumlarda, yâhut ders verenlerin başka yerleri tercih etmeleri hâlinde, imkân ve şartlara göre, başta ulemâ ve devlet yöneticilerinin evleri olmak üzere, cemiyetin önde gelen insanlarının meskenleri de birer eğitim-öğretim mahalli olarak kullanılmıştı. Bilâhare, daha çok çocukların eğitimi için küttâb denilen ilk tahsil müesseseleri ortaya çıktı ise de, bunlar câmileri bütünüyle devreden çıkaramadı. “İlim sâhibi kişilerin çevresinde oluşan belli eğitim merkezlerinin teşekkülü” ise, “daha ziyâde İslâm’ın birinci ve ikinci yüzyılında”[16] olmuştu. Esasta birer ibâdet mahalli olan câmilerin, gerek çocukların ve gerekse büyüklerin eğitim ve öğretiminde tıpkı birer mekteb ve medrese gibi değerlendirilmeleri Emevî, Abbâsî, Selçuklu ve hattâ Osmanlı dönemlerinde devam edecek ve bu durum günümüze kadar sürecektir[17]. Câmilerin insanları etkilemek bakımından cemiyet içerisinde oynadıkları rol o kadar büyüktü ki, tedris ve irşat faaliyetleri zaman zaman yöneticilerin müdâhalelerine yol açacak ölçüde sosyal hayâtı yönlendirebiliyordu[18]. Ancak, İslâm devletinin ve cemiyetinin yeni fetihlerle hızla büyümeğe başlaması, pek tabiî olarak, yeni meselelerin de zuhûruna zemin hazırlayacaktı. Bu cümleden olmak üzere, bir taraftan devletin ve diğer taraftan cemiyetin iyi yetişmiş insanlara olan ihtiyaçları artmağa başlamıştı. Şunu da hatırlatmakta fayda vardır ki, fethedilen bu bölgeler, kökleri yüzyıllarca geriye giden Sâsânî, Bizans, Mısır ve Hind medeniyetlerinin kök salmış oldukları yerlerdi; dolayısıyla böyle köklü kültürel geçmişleri olmayan ilk Müslüman fâtihler, önceden hiç tanımadıkları felsefî fikirlerle karşı karşıya kalmışlar ve bu çerçevede ortaya çıkan îtikādî tartışmaların içine düşmüşlerdi. Dolayısıyla, bu şartlar altında X. asrın ortalarından îtibâren İslâm dünyâsında, devletin kontrolü dışında ve câmilerden müstakil medreseler boy göstermeğe başladı[19]. XI. asrın ikinci yarısında Selçuklular tarafından Bağdad’da faaliyet geçirilen Nizâmiye medreselerini (459/1065), bu medreselerin birer benzeri olan Merv, Herat, İsfahan, Belh, Basra, Musul, Amül, Taberistan ... medreseleri tâkip etti[20]. Böylece bizzat devlet eliyle açılıp vakıflar kanalıyla beslenen eğitim-öğretim müesseseleri, devletin gözetiminde olmak üzere, zaman içerisinde kendi geleneklerini oluşturmağa başladılar.

Mevcut veriler ve bilgiler, medreselerde tahsil ve tedris faaliyetlerinde, başlangıçtan îtibâren mihverin, eğitim ve öğretimin sürdürüldüğü müesseseler (mektepler, medreseler) değil, hocalar (âlimler, müderrisler) olduğunu ortaya koyuyor. Görülen dersler ise, biraz önce işâret edildiği gibi, ihtivâ ettikleri konular ekseriyetle dînî çerçevede olmak üzere, hemen her zaman muayyen kitaplardan ibâret kalıyordu[21]. Yâni verilen eğitim, temelde muayyen kitaplarda yer alan bilgilerin tedrîcen işlenip öğretilmesinden ibâretti. Bu durum, esas îtibâriyle Osmanlı medreseleri ve ulemâsı için de geçerli olacaktı. Çünkü, Osmanlılardan önce oluşan bu gelenek, ilim anlayışı ve oluşan yapı, XVI. yüzyılın ortalarına kadar diğer İslâm beldelerinden Osmanlı ülkesine taşınmıştı[22].

Bu mekanizmayı zihnimizde daha iyi canlandırabilmek için, konuyu müşahhas hâle getirmekte fayda vardır: Osmanlı ulemâsı, tahsîle ilk başladığı andan îtibâren nasıl bir süreçten geçerek ilerlemekte, yetişmekte ve adım adım akademik hayâtın içinde yer almakta idi?...

İstanbul’un fethini müteâkıp Osmanlı devletinin cihan-şümûl bir imparatorluk hâline geldiği; fethin ardından Fâtih Sultan Mehmed’in önderliğinde siyâsî, içtimâî, iktisâdî, askerî, adlî-hukûkî sâhalarda ve bilhassa maarif alanında girişilen yeni düzenlemelerle beylikten devlete ve devletten imparatorluğa giden yolun ehemmiyetli ölçüde tamamlandığı mâlumdur[23]. Fâtih, devlet teşkilâtını yeniden tanzim cümlesinden olmak üzere, medrese teşkilâtını ve muhtelif rivâyetlere göre müfredât programlarını da gözden geçirtmiş[24] ve bu sırada mevcut medreseler kendi aralarında bir tasnîfe ve derecelendirmeye tâbi tutulmuştu: Buna göre, en alt seviyede Yirmili medreseler, onların üzerlerinde sırasıyla Yirmi-beşli, Otuzlu, Kırklı ve Ellili medreseler yer alıyorlardı[25]. Ellili medreseler kendi aralarında Hâriç ve Dâhil olmak üzere ikiye ayrılmıştı. Bunlardan Hâriç medreseleri, umûmiyetle devlet erkânı, Dâhil medreseleri ise daha ziyâde Osmanlı pâdişahlarıyla şehzâdeler, vâlide sultanlar, hanım sultanlar ve pâdişah kızları tarafından kurulmuş bulunan medreselerdi. Fâtih’in Teşkilât Kānûn-nâmesi’ne göre, bu medrese derecelenmesinin en üstünde, kendileri de birer Dâhil medresesi olan Sahn medreseleri (medâris-i ‘âliye: yüksek medreseler) yer alıyorlardı[26]. Fâtih döneminde tek Altmışlı medrese ise, fethin sembolü durumundaki Ayasofya medresesi idi[27].

Osmanlı medreselerinin bu şekildeki tasnîfi ve îtibar derecelenmeleri XVI. yüzyılın ikinci yarısına, yâni Süleymâniye medreselerinin kuruluşlarına kadar olduğu gibi devam etti. Süleymâniye medreselerinin kurulması ve bunların bânîsinin zamânın hükümdârı olması hasebiyle, öteki medreseler, ister istemez bir îtibar kaybına uğradılar; bu arada Sahn medreseleri de eski üstünlüklerini bir ölçüde yitirdiler[28]. Uygulamadaki yerlerini korumalarına ve eğitim faaliyetlerini devam ettirmelerine rağmen, XVI. yüzyılın ikinci yarısından sonraki medrese tasnîfinde, Kırklı medreseler de dâhil, dereceleri düşük görülen medreseler ekseriyetle yer almazlar. Bu yeni tasnîfe göre, medreseler esas olarak İbtidâ-i Hâriç, Hareket-i Hâriç, İbtidâ-i Dâhil, Hareket-i Dâhil, Mûsıla-i Sahn, Sahn-ı Semân, İbtidâ-i Altmışlı, Hareket-i Altmışlı, Mûsıla-i Süleymâniye, Süleymâniye, Hâmise-i Süleymâniye, Dâru’l-hadîs (-i Süleymâniye) olmak üzere 12 sınıfa ayrılmışlardır ki, bu tasnif XIX. yüzyılın sonları ile XX. Yüzyılın başlarına kadar devam edecektir[29].

Medreselerin burada çizilen derecelenme sırasına uygun olarak, eğitim sistemi de benzer bir düzenlemeye tâbi tutulmuştu. Koçi Bey’in sözleriyle, “Mukaddemâ bir tâlib-i ‘ilm dânişmend [olmak] murâd eylese ‘ulemâdan birisi müteharrik olup evvelâ andan mahrec dersi okuyup isti’dâd u liyâkatin müşâhede itdükden sonra müderrisînden birine gönderürdi. Andan birine, andan birine, böyle böyle Hâricde ve Dâhilde ve Sahn’da nice müddet dânişmend olup ba’dehû murâd itdüği yirde karâr idüp yolı geldükde mülâzım olup Rûz-nâmçe-i Hümâyûna nâmı yazılurdı. Yolı geldükde Sahn dânişmendlerinün eskileri, ki mu’îdlerdür, her birine birer Tetimme ta’yîn olınup anda sâkin olan sûhtegân tâ’ifesine ifâde-i ‘ulûm iderlerdi.[30]”

Diğer bir deyişle, geleceğini ilmiye tarîkında gören birisi bir kimse, en alt seviyedeki medreselerden başlamak üzere, buralarda okunması gereken dersleri (kitapları) okuyarak, üst medreselere yükselmekte ve böylece,Sahn-ı Semâ veyâ Süleymâniye medreselerine kadar olaşmakta ve mezun olmakta idi.

Böyle bir teşkilâtlanma içerisinde, Osmanlı medreselerindeki din eğitimi ve öğretimi ile bunun yeterliliği konusunda ne söylenebilir?

Bu soruya temel oluşturacak verileri elde etmenin en iyi yolu, kanaatimizce, söz konusu medreselerde tahsil olunan ilim dalları ile okunan eserlerin kısaca gözden geçirilmesidir. Bilindiği gibi, İslâm dünyâsında tahsil olunan bütün ilimler, esas îtibâriyle, aklî ve naklî olmak üzere iki kısımda mütâlaa olunuyordu. Daha ilk dönemlerden îtibâren, ilimlerin bir grubu “vahiy”, ikinci grubu ise “insan zekâsının ve tecrübesinin” ürünü olarak düşünülmüş, vahye dayanan ilimler –nesilden nesile aktarıldıkları için– umûmiyetle naklî; ötekiler ise aklî olarak adlandırılmışlardı[31]. Yukarıda kısaca temas olunduğu üzere, İslâm dünyâsında eğitim ve öğretim faaliyetlerinin başlangıçtan îtibâren câmi ile yakın ilişki içerisinde olması ve burada daha ziyâde dînin emir ve nehiylerinin öğretilmesi, bilâhare naklî olarak vasıflandırılan ilim dallarının cemiyet içerisinde bilhassa tercih edilmelerine vesîle oldu. Öte yandan, hızla büyüyen İslâm devletlerinden olmak üzere, Dört Halîfe döneminde, Emevîler ve Abbâsîler zamânında, Anadolu’da Selçuklu ve Osmanlı devirlerinde, yönetici kadroların, hukuklarının temeline İslâmı yerleştirmiş olmaları, ilim ve eğitim kuruluşlarının İslâmî nitelikli hukuk çalışmalarına bilhassa ehemmiyet vermelerine yol açtı; böylece fıkıh ilmi, zamanla medreselerin tedris faaliyetlerinin temelini oluşturdu. Tefsir ve hadis ilmi ise, fıkıh ilminin ayrılmaz bir parçası olarak, tedris faaliyetleri arasındaki yerlerine aldılar; bu arada, akā'id ve kelâm ilimlerinin de eğitim ve öğretim faaliyetlerine konu teşkil ettiklerini belirtmeliyiz. Bunların alt-yapılarını oluşturmaları açısından ulûm-ı Arabiyye denilen lügat (kelime bilgisi), iştikak (kelime türetme yolları), sarf (fiil çekimi, zamanlar), nahiv (cümle teşkîli), arûz (şiir vezinleri bilgisi) ve kâfiye ile, ilm-i belâgat denilen ve merâmı açık, güzel ve fasih anlatmayı hedef alan bedî’, beyân ve ma’ânî gibi üslûp konuları, temel çalışma alanları hâine geldiler[32]. Bütün bu derslerde konular din ve din kültürü ağırlıklı idi. Daha sonra, bunların aralarına mantık, hey’et (astronomi), hendese (mühendislik), hesâb gibi ilim dalları da katılacaktır. Fakat bu tür dersler, tedris faaliyetleri arasında –kaynaklarımızda sık sık karşımıza çıkan ifâde ile– kifâyet mikdârı yer alacaklardır. İdârî kadrolar ve cemiyet nezdinde gördükleri îtibârın ölçüsüne paralel olarak, bu ilim dalları arasında, bilhassa dînî nitelikli olanlar zamanla öne geçerken, ‘ulûm-ı nâfi’a (faydalı ilimler) tâbiri, bu tür ilimleri tavsif eder hâle geldi. Böylelikle, medreselerde tahsil olunan konular da ulûm-ı nâfi’a öncelikli ilimler oldular.

Bu durum, Osmanlı medreseleri için de aynen geçerli olacaktır. Binâenaleyh, Osmanlıların ilk dönemlerinde medreselerde umûmiyetle tefsir, hadis, fıkıh (İslâm hukûku), akā’id (îmâna taalluk eden mevzûlar), kelâm (bir mânâda Îslâm felsefesi) ve mantık gibi dînî muhtevâlı ve pratik fayda temin eden derslerin yanı sıra, bu derslerin çok daha iyi öğrenilmesinde anahtar rolü oynayan dil dersleri (Arapça sarf, nahiv, belâgat, vs.) okunmuştu[33]. İstanbul’un fethinden sonra burada kurulan büyük medreselerden Sahn-ı Semân ve Süleymâniye medreselerinde tahsil olunan ilim dalları da, netîce îtibâriyle benzer nitelikte olmuştu.

Osmanlı medreseleri için müşahhas bir ders programı tesbit edip sunmak mümkün değilse de[34], buralarda okunan ders kitapları ile ilgili umûmî bilgelere ulaşmak pekâlâ mümkündür[35]. Bunlarda meselâ Sahn-ı Semân medreselerinde tahsis olunan ilim dalları, diğer bir ifâdeyle okunan kitaplar, Şerh-i Adûd[36]ve Telvîh[37] (usûl-i fıkıh) , Hidâye[38] (fıkıh), Keşşâf[39] ve Beyzâvî[40] (tefsir), Buhârî (hadis, Sahîh-i Buhârî) ve bir de hocaların kendi seçtikleri kitaplardan oluşuyordu. Sahn medreselerinin alt basamağını oluşturan Tetimme medreselerinde ise Şerh-i Şemsiyye[41] ve İsfahânî[42] kitaplarının okutulması öngörülmüştü[43].

Îtibar bakımından Sahn’ın üzerinde yer alan ve Altmışlı medreselerden sayılan Süleymâniye medreselerindeki dersler ise Sahn medreselerinde okunan derslerden pek farklı değildi; “hattâ Sahn’da tedrîsine başlanılan bâzı eserlerin ikmâline”çalışılmakta idi, Nitekim, Hidâye, Şerh-i Ferâ’iz[44] (fıkıh), Şerh-i Mevâkıf[45](kelâm), Buhârî, Keşşâf ve Telvîh gibi eserler, bu medreselerde de tedris faaliyetlerine konu edilmekte idi[46].

Diğer bütün eserlerde de, netîce îtibâriyle, dînî muhtevâlı eserler daha fazla tedris ve tahsîle konu teşkil ediyorlardı. Kısaca söylemek gerekirse, başlangıçtan XX. Yüzyılın başlarına kadar Osmanlı medreselerinde tahsil olunan ilim dalları büyük bir ekseriyetle dînî nitelikli idiler. Buralarda verilen eğitimin din eğitimi ve öğretimi mefhûmu çevresinde değerlendirilmesi durumunda, hulâsa olarak şunlar söylenebilir:

Bilindiği gibi Osmanlı döneminde tedris müesseselerinin hiç birisinde eğitim ve öğretim mecbûriyeti bulunmamakta idi. Diğer bir deyişle, devletin veyâ aslında birer devlet müessesesi olan medreselerin, doğrudan halkı eğitmek gibi bir yükümlülükleri yoktu. Halkın bütün fertlerinin, şu veyâ bu seviyede, ama mutlakā eğitim almak gibi bir mecbûriyetleri de bulunmuyordu. Osmanlılarda ilk defa, II. Mahmud döneminde, o da ilk tahsille sınırlı olmak üzere, bütün tebea için eğitim ve öğretim mecbûriyeti getirildi. Bu sebeple, medrese eğitiminden, bu işe güç yetiren, maddî durumu iyi olan veyâ bir vesîleyle kendilerini ilmiye tarîkında bulan kimseler faydalanabildiler. Osmanlı tebeasının büyük bir ekseriyeti ise, böyle bir tahsil imkânından mahrum kaldı. Dolayısıyla, medrese mihverli din eğitimi ve öğretiminin ortaya koyduğu ilmî ürünler, Müslüman cemiyetin bütün kesimlerine, diğer bir deyişle geniş halk tabakalarına, doğrudan ulaşamadı. Medreselerde üretilen bilgilerin geniş halk kesimlerine ulaştırıldığı yegâne kanal ise, medrese talebelerinin veyâ mezunlarının muhtelif vesîlelerle taşraya çıkmaları, halka vaaz ve nasîhatte bulunmaları idi. Söz konusu vaaz ve nasîhatler ise, tabiatiyle, halka ancak câmiler vâsıtasıyla aktarılabiliyordu. Türkiye’de yakın zamanlara kadar, din adamı veyâ imam bulunmayan meskûn mahallere, meselâ Ramazan aylarında, muayyen sürelerle, ücretleri o mahallin halkı tarafından ödenen gezici din adamlarının, imamların gittikleri, bunların bu süreler zarfında bilgilerini halka aktardıkları bilinmeyen bir husus değildir. Bu gelenek, Osmanlı döneminde çok daha canlı idi. Medreselerin mûtad tâtil günlerinin dışında, kandiller ve Bayram günleri ile Ramazan ayları da tâtil ediliyordu. Bu aylarda talebe, on beş gün önceden hazırlıklarını tamamlayarak ya memleketlerine gitmekte veyâ dâvetli-dâvetsiz bâzı kasaba ve köylere giderek, Ramazan boyunca buralarda vaaz ve irşat hizmeti yürütmekte, ayrıca medrese eğitimi sırasında daha rahat bir tahsil hayâtı sürebilmek için maddî hazırlıklarda bulunmakta idi. Buna cerr de deniliyordu. Talebenin Ramazan boyunca ülkenin dört tarafına dağılması ve gittikleri yerlere cemiyeti bilgilendirmeğe çalışması, merkezde toplanmış olan Osmanlı kültürünün olduğu kadar dînî bilgilerin de taşraya aktarılmasında son derece ehemmiyetli bir kanal olarak mühim faydalar sağlamış olmalıdır. Bu durum, medreselerin son dönemlerine kadar fonksiyonundan fazla bir şey kaybetmeden devam etmiştir[47]. Yukarıda belirtildiği gibi, bugün bile, aynı geleneğin yansıması olarak, taşrada devletin imam gönderemediği küçük yerleşim yerlerine, devlet kadrosunda bulunmayan basit taşra hocalarının Ramazan aylarında vaaz ve irşat için gittiklerini ve halk tarafından maddî bakımdan desteklendiklerini müşâhede ediyoruz.

Binâenaleyh, son olarak, halkın dînî açıdan bilgilendirilmesinde, bizzat câmi mekânlarının, tekke ve tarîkatlerin veyâ daha umûmî bir ifâde ile tasavvuf erbâbının medreselerden daha etkili olduklarını söylemek mecbûriyetindeyiz.

__________