Sayfa Sonuna Git

MEDRESE-YÖNETİM İLİŞKİLERİ VE OSMANLI MEDRESELERİNİN İLMÎ PERFORMANSI MESELESİ*

Osmanlı devletinin gerek siyâsî ve gerekse içtimâi ve kültürel târi­hi, bugüne kadar yerli ve yabancı pek çok ilim adamının dikkat ve ilgisi­ni çekmiştir. Bunun böyle olması kadar tabiî bir şey olamazdı. Çünkü, al­tı yüz yıl gibi hiç de küçümsenmeyecek kadar uzun bir süre dünya siyase­tinde hakîkaten mühim roller oynamış bulunan bir devletin askerî, siyâ­sî, iktisâdî, içtimâî, hukûkî, adlî kültürel müesseseleri üzerinde mesâî harcanması, elbette fuzûlî bir gayret değildi. Bütün bu sâhalarda ileri sü­rülen görüşlerin biribiriyle mutâbık olmalarını beklemeğe hakkımız yok­tur. Esasen, böyle bir mutâbakatın olması da şart değildir.

Biz, sunacağımız bu tebliğde, söz konusu sâhalarla ilgili ileri sürü­len görüşleri ve tartışılan problemleri bir tarafa bırakarak, bâhusus, Os­manlı müesseseleri arasında mühim bir yer tutan medreseler üzerinde durmak istiyoruz. Hakîkaten, bugüne kadar Osmanlı medreseleri hak­kında çok şey söylendi, yazılıp çizildi. Ama, kanaatimizce bu kadar üze­rinde durulmasına rağmen, konu yeterince aydınlığa kavuşmuş ve Os­manlı medreselerinin üstünü örten esrar perdesi henüz tam mânâsıyla kaldırılabilmiş değildir. Daha uzunca bir süre açıklığa kavuşturulabilineceğini sanmak da saf-dillik olur gibi gözükmektedir. Burada hemen be­lirtelim ki, bugüne kadar içinden çıkılamayan bir meseleyi, mütevâzı öl­çüler içinde sunulacak bîr tebliğle vuzûha kavuşturmak gibi büyük bir id­diânın peşinde değiliz. Ancak, böyle bir zorluk, konu üzerinde zihin yormamıza da mâni olmamalıdır.

Osmanlı medreseleri çok çeşitli açılardan ele alınabilirse de, bizce üzerinde en fazla durulması gereken husus, söz konusu medreselerin “il­mî performansı” ve bu performansı şu veya bu şekilde etkileyen âmille­rin neler olduğu meselesidir. Bize öyle geliyor ki, bu âmillerin başında “medrese-yönetim” ilişkileri yer almaktadır. Nitekim arz edeceğiz.

Şimdiye kadar, bir “müteârife” olarak hep söylene gelmiştir: Osman­lı medreseleri XVI. yüzyılın sonlarına kadar son derece düzgün çalıştı­lar. Buralarda “aklî ve naklî ilimler” birlikte okutuldu; çok büyük ilim adamları yetişti; bunlar yüzlerce hattâ binlerce eser yazarak Osmanlı kültürünün gelişmesine ve devletin hızla yükselmesine katkıda bulundu­lar. Fakat, XVI. yüzyılın sonlarından îtibâren; büyük ilim adamları yetiş­memeğe başladı; böylece ilmî sâhada bir donma ve verimsizlik kendini gösterdi. Bu durum, Osmanlı devletinin yıkılışına ve medreselerin kapa­tılmasına kadar değişmedi. Meşhur Koçi Beğ bile, XVI. yüzyılın sonları­nı bu hususta kesin bir dönüm noktası olarak görür ve Fâtih’in kurduğu Sahn medreselerine temas ederken, “...bin üç (1003/1594) târîhine ge­lince Sahn mu’îdlerinin (=müderris yardımcılarının) şimdiki müderris­ler kadar vak’ (= değer) u i’tibârı var idi”, der[1].

Hattâ, Kâtib Çelebi daha da ileri giderek şunları söyler:

“Ulu Osmanlı devletinin ilk çağlarından Sultan Süleyman Han za­mânına gelinceye dek hikmet ile şeriat ilimlerini uzlaştıran gerçek araştı­rıcılar ün salmışlardı. Ebu’l-feth (“Fethin babası; Fâtih) Sultan Mehmet Han Medâris-i Semâniye’yi yaptırıp kānuna göre iş görülüp okutul­sun diye vakfiyesinde yazmış ve Hâşiye-i Tecrid[2] ve Şerh-i Mevâkıf[3] derslerinin okutulmasını bildirmişti. Sonra gelenler bu dersler “felsefiyât’tır diye kaldırıp Hidâye_[4] ve Ekmel_[5] derslerini okutmayı akla uygun gördüler. Yalnız bunlarla yetinmek akla uygun olmadığı için ne felsefiyât kaldı, ne Hidâye kaldı, ne Ekmel. Bununla Osmanlı ülkesinde ilim pazarına kesat gelip bunları okutacak olanların kökü kurumaya yüz tut­tu”[6].

Ancak, İlk bakışta târihî tezâhürlere uygunmuş gibi gözüken bu mütâlaalar ne ölçüde geçerlidir? Öyle görülüyor ki üzerinde durulması ge­reken temel sorulardan birisi de budur. Zîrâ, XVI. yüzyılın sonu, durup dururken, bir müessesenin tıkanmasına nasıl sahne olmuştur? Hattâ, Koçi Beğ 1003 (1594) senesini zikreder ki, bu odadan başka bir odaya geçmek kadar müşahhas ve göze çarpan köklü bir değişim, bu kadar ke­sin bir târihe nasıl bağlanabilir?

Hakîkaten, XVI. yüzyılın sonlan ile XVII. yüzyılın başları, Osmanlı devletinde bir çok bakımdan köklü değişikliklerin yaşandığı, oldukça dikkati çeken bk dönemdir. Ancak, söz konusu değişim, XVI. yüzyılın sonunda birden bire ortaya çıkmış değildir ve bunun aynı yüzyılın ortala­rına, 1550’lere kadar geri giden yaklaşık elli yıllık bir oluşum devresi bu­lunmaktadır. Burada, temas olunan köklü değişiklikler ve bunların se­bepleri üzerinde duracak değiliz. Konuya Osmanlı medreseleri ve bu medreselerin ilmî performansları açısından baktığımızda da, gerçekten XVI. yüzyılın sonları ile XVII. yüzyılın başlan belirgin bir değişimi yan­sıtmaktadır.

Umûmiyetle, XVI. yüzyılın sonları ile XVII. yüzyılın başlarından îti­bâren Osmanlılar’ın bir duraklama döneminde girdiği; devletin askerî, siyâsî, iktisâdî, mâlî ve sosyal sâhalarda çeşitli problemlerle karşılaştığı; bunun netîcesi olarak bozulan dengelerin, sosyal bir müessese olan med­reseleri de etkilediği, bu sebeple de ilmî performansın düşmeğe başladı­ğı kabûl edilir. İlmî performansın düşüşünde belirtilen problemlerin et­kileri olduğu inkâr edilemezse de, meseleyi sâdece böyle bir değişimle îzâh etmek yeterince tatmin edici midir?

Kanaatimizce değildir ve söz konusu faktörlerden belki daha ehem­miyetli sebepler bulunmaktadır. Aşağıda ifâde etmeğe çalışacağımız gö­rüşlerin netîcesini burada bir cümleyle hulâsa edecek olursak, diyebili­riz ki, Osmanlı devleti Fâtih’le başlayan hızlı yükselişini ve genişlemesi­ni ve bunun getirdiği belirli bir refah dönemini, hızından hiç bir şey kay­betmeden XVII. ve XVIII. yüzyıllarda da sürdürebilseydi, bize öyle geli­yor ki, netîce îtibâriyle durum yine de değişmeyecek, medreselerin ilmî performansındaki düşüş, diğer bir ifâdeyle verimsizliğin ortaya çıkışı ay­nen tezâhür edecekti. Çünkü, medreselerin kendi iç dinamikleri, kuru­luş şartları, belirlenen roller, kendilerinden beklenen faydalar, kısaca on­lara biçilen “misyon”, başka bir netîceye imkân veremezdi. Bu bakımdan medreselerin Osmanlı topraklarındaki “doğuş şartlarını” gözden geçir­mekte fayda vardır.

Dağılmakta olan Anadolu Selçuklu devletinin Bizans sınırındaki toprakları üzerinde kurulan Osmanlı devleti, başlangıçta tam mânâsıyla bir Uç Beyliği idi. Osmanlılar, diğer Anadolu beyliklerinden farklı bir politika tâkip ettiler. Beylik, coğrafî mevkiinin de sağladığı avantajı kul­lanarak, kendisine faaliyet sâhası olarak Bizans topraklarım seçti ve böy­lece kısa süre içerisinde büyüyüp gelişti. Başlangıçta hâkim olunan Sö­ğüt, Bilecik ve çevresinde gerek “kazâ” ve gerekse eğitim-öğretim faali­yetlerinin yürütülmesi bakımından fazla bir elemana ihtiyaç duyulmu­yordu. Dolayısıyla, henüz bir aşîretler topluluğu görünümündeki beyli­ğin eğitim-öğretim faaliyetleri de, bunların mekânı oları medreseler de bulunmuyordu. İhtiyaç duyulan elemanlar ise, daha çok dışarıdan, yâni Anadolu’daki Konya, Kayseri, Sivas ve benzen eski Selçuklu ilim ve kül­tür merkezlerinde yetişen, fakat Selçuklu’nun çöküşüyle buralarda siyâsî ve sosyal huzûrun kalmaması üzerine memleketlerini terk ederek, da­ha istikrarlı gördükleri Osmanlı topraklarına gelen âlimlerden karşılanı­yordu.

Ancak, Osmanlı beyliğinin sınırları genişledikçe, “beylikten devlete” doğru ilerleyen bir süreç başlayacak ve böylece yöneticilerin sorumlu­luk sâhaları genişleyecek, yapmaları gereken işler çoğalacaktır. Bu geliş­meler netîcesinde, önceden yeterli olan dış eleman kaynağı ihtiyâca ce­vap vermemeğe bağlamış ve bu sebeple Sultan Orhan, 1330 (731)’da İz­nik’te ilk Osmanlı medresesini kurmuştur[7]. Orhan Bey, bu medreseye ilk müderris olarak Dâvûd-ı Kayseri (ölm. 751/1351)’yi tâyin etmiştir[8].

“İznik Orhâniyesi” adıyla da bilinen bu medrese, Bursa’mn başkent olusuna kadar ilk sıradaki ehemmiyetini korumuş, yeni başkentte yeni medreselerin açılması üzerine, öncelik Bursa medreselerine geçmiştir.

I. Murad, Yıldırım Bâyezid ve Çelebi Sultan Mehmed gibi ilk Osmanlı hükümdarlarının Bursa’da yaptırdıkları medreseler, bir taraftan toplu­mun din adamı ihtiyâcını, diğer taraftan devletin yönetim elemanı açığı­nı karşılayıp kapatmışlar, fakat başkentin Edirne’ye nakli üzerine, Önce­lik burada açılan medreselere geçmiştir. Ancak, Bursa medreseleri Önce­liklerini kaybetmiş olmalarına rağmen, daha sonraki yüzyıllarda da ehemmiyetlerini muhâfaza etmeği başarmışlardır[9].

İlk bir buçuk asırlık süre içerisinde, Osmanlı medreselerinin dere­ce ve sınıf îtibâriyle en önde gelenleri, sırası ile başkentlik etmiş bulu­nan İznik, Bursa ve Edirne şehirlerinde kurulmuştu[10]. Bu gelişme süre­cinde, başkentler değiştikçe medreselerin statüleri de değişiyor ve fiilen başkent bulunan şehrin medreseleri öncelik ve yükseklik bakımından ile­ri çıkıyorlardı. Nitekim, başkentin, fethi müteâkıp İstanbul’a naklinden sonra, burada kurulan büyük çaplı medreseler öne geçeceklerdir.

Böyle bir gelişme safhası içerisinde medreselerin ehemmiyet kazan­maları veya yerlerini biribirlerine bırakmaları, bunların devletle ve dola­yısıyla siyâsî otorite ile ne ölçüde sıkı ve organik bir ilişki içinde bulun­duklarım göstermektedir. Gerçekte, eğitim ve öğretim faaliyetleri için devlet bütçesinden her hangi bir pay ayrılmamasına ve bu faaliyetlerin vakıf sistemi çerçevesinde finanse edilmelerine rağmen, îtibar olunan medreselerin daha ziyâde hükümdarlar veya yönetici sınıfın üyeleri tara­fından kurulmuş olması dolayısıyla, yönetim, ilk medreselerden başla­mak üzere elini bu kuruluşların üzerinde tutacak ve kontrolünü zaman içerisinde güçlendirecektir.

Medreselerin, başta sultanlar olmak üzere, hanedânın diğer üyele­ri, vezirler, ileri gelen devlet erkânı, şeyhülislâmlar ve bâzı varlıklı yük­sek rütbeli ulemâ tarafından kurulmuş olmaları, eğitim-öğretim faaliyet­lerini ve eğitim niteliğini, kurucularının umûmî beklentilerinin etkisine sokmuş olmalıdır. Dolayısıyla, verilen eğitim, münhasıran “ilmî” olmak yerine, devletin beklentilerine göre şekillenecektir. Bu yüzden, medrese­lerden mezun olanlar, kendilerini bir devlet elemanı olarak düşünüyor­lar, hemen bir devlet hizmetine giriyorlar; kadı, müftü, kazasker ve şeyhülislâm olarak yönetim kademelerinde aktif vazîfe alıyorlardı. Bu se­beple, İstanbul’un fethine kadar, devletin önde gelen müesseselerinin başında ve yüksek mevkilerde ulemâ zümresine mensup insanlar bulun­muştu. Kezâ, “beylikten devlete” ve “devletten imparatorluğa” geçiş saf­hasında kurulan ve geliştirilen devlet teşkilâtının, Öncelikle ulemânın zihninde ve elinde şekillendiği mâlumdur.

İlk Osmanlı medreselerinin, öncelikle “devlete eleman yetiştirme” misyonu, fethin hemen ardından İstanbul’da açılan medreselere olduğu gibi geçmiştir. Yeni medreselerin açılmasında, devletin sınırlarının genişlemesi ve yetişmiş elemana duyulan ihtiyâcın artması, bilhassa teşvik edici bir âmil olmuştur. “Bu çerçevede, Fâtih tarafından kendi külliyesi bünyesinde açılan Sahn-ı Semân medreseleri yoğun bir ihtiyâcı karşıla­mışlardır.

Burada anahatlarıyla temas olunduğu üzere, daha başlangıçta Os­manlı medreselerinin pozisyonu belirlenmiş oluyordu. Bu pozisyon, Osmanlı yönetim anlayışının verileriyle güçlendirildi. Bir taraftan güçlü bir merkeziyetçi idâre sisteminin temelleri atılırken, öte taraftan bu siste­min başında bulunan ve “yetkilerini Allah’tan alan, otoritesi tartışma ka­bul etmez bir sultan” anlayışı, diğer bir deyişle “patrimonyal yönetim fel­sefesi” geliştirilmişti.

Osmanlı sultanları, Fâtih’e kadar kendilerini yönetici kadrodan ve cemiyetten tecrit etmemişlerdi. Başlangıçta, aşîret beyleri arasında bir bey, diğer bir ifâdeyle eşitler arasında birinci olan Osmanlı sultanları, beylik güçlenip devlete dönüşürken, kendileri de mevkilerini güçlendire­ceklerdir. Osmanlı sultanları, bilhassa XV. yüzyılın sonları ile XVI. yüz­yılın başlarında yazılan kroniklerde görüldüğü üzere, hânedanlarının meşrûiyetini savunmak için çeşitli yollara başvurmuşlardı. Bunlar arasın­da, devletin kurucusu Osman Bey’in “son Selçuklu sultânına halef seçil­diği iddiâsı”nın yanında[11], Osmanlılar’ın “Oğuz Han soyundan” geldiği veya hâkimiyetin doğrudan doğruya Allah tarafından, mübârek bir kişi vâsıtasıyla (=Şeyh Edebalı’yı hatırlayalım) Osman Bey’e ihsan edildiği şeklinde düşüncelere rastlanmaktadır[12].

Kezâ, Osmanlı hânedanının hâkimiyetine meşrû bir zemin hazırla­yabilmek için, dînî hislerin ve gazâ motiflerinin şuurlu bir şekilde kulla­nıldığı görülmektedir. Oruç Beğ’e göre, Osmanlı sultanları “Hakk Te’âlâ buyruğu üzerine yürücilerdür. Fî sebîli’llâh gazâ idüp gazâ mâlını cem’ idüp Hakk yoluna sarf idicilerdür. Sırât-ı müstakîm üzre olup Hakkdan yana müteveccihlerdür. Dîn yolına gayretlülerdür, dünyâya mağrur değüllerdür, şerî’at yolın gözedicilerdür. gurûr ehlinden intikām alıcılardur, garîbleri sevüp, fukarâya ihsân idüp, âlimleri terbiyet kılıcılardur. Şarkdan garbe değin İslâm dînini açmağa kasd idicilerdür, dîn yolma can u baş terk idicilerdür. Hakk Te’âlânun keremine sığınup Hak­ka müşrik olanları ve İslâm(ı) kabûl itmeyüp İslâm ehline kasd iden küffâr-ı hâksârı kırıcılardur. Bu âl-i Osman “Oğuz” neslindendür. Dîn yolında kavîlerdür, i’tîkâdları muhkemlerdür”[13].

Bu satırların altında verilmeğe çalışılan mesaj, kanaatimizce şudur: Bu tür meziyetlere sâhip insanlar tarafından idare olunmak ve onların emirlerine itaat etmek bir ni’met ve Allâh’ın bir emridir. Nitekim, Os­manlı yönetim felsefesinin teorisyenlerinden birisi olan Tursun Beğ’in belirttiği gibi, hadiste “İnsanlara şükretmeyen Allâh’a da şükretmez” de­nilmiştir[14]. Öyleyse, Osmanlı hânedanına tâbi olarak, bu şükrün edâsı gerekir!

Osmanlı medreseleri, bu mesajın İslâm toplumuna aktarılıp benimsetilmesinde son derece ehemmiyetli bir rol oynamışlardır. Bâhusus, ilk defa 1330 yılında İznik’te kurulan Sultan Orhan medreselerinden îtibâ­ren kısmen, fakat İstanbul’un fethinin ardından Fâtih medreselerinin açılması ve eğitim sistemine “Osmanlı merkezî yönetiminin ideolojisini oluşturma misyonu” yüklenmesiyle birlikte[15] büyük ölçüde “amatör ilmî hedeflerin dışına taşan” Osmanlı medreseleri, içlerinde ders veren müderrisleriyle berâber, siyâsî hâdiselerin merkezinde yer alacaklardır. Bu durum, diğer bir takım sebepler bir kenâra bırakılırsa, medreselerin, ne­den XII. yüzyıldan sonra İslâm dünyâsında silikleşmeğe ve donuklaşma­ğa yüz tutan ilmî hayâtı ve fikrî birikimi canlandırmakta ve hızlandır­makta yetersiz kaldıklarını; neden orijinal fikir ve görüşler üretecek ilim adamlarını yetiştirmekte güçlük çektiklerini veya neden Batıdaki kilise ve manastır mektepleri gibi bir fonksiyon icrâ ederek, târih içinde oluş­turdukları gelenek ve ilim anlayışı ile modern üniversitelerimizin kurul­masına zemin hazırlayamadıklarını bir nebze açıklar niteliktedir.

Osmanlı medreselerinin eğitim sistemi içerisinde tabakalanış şekli de ilmî performansın sürekli ilerlemesine mâni olacak nitelikteydi. Med­reseler, alttan üste doğru basamak basamak yükselen bir derecelenmeye tâbi tutulmuştu. Her müderris (=veya ilmiye mensûbu), eğitim ve öğ­retim hayâtına en alt seviyedeki medreselerden başlamakta, her medre­sede okunması gereken dersleri (=kitapları) okuyup başarılı olduktan sonra bir üst medreseye geçebilmekte ve böylece en yüksek dereceli medreselere kadar ulaşmak mümkün olmaktaydı. Aynı şey, müderrisle­rin tedris hayâtları için de geçerliydi. Yâni, akademik hayâta en alt sevi­yedeki medreselerden başlanılmakta, geçilmesi gereken medreseleri ba­samak basamak geçtikten sonra, yüksek medreselere ulaşılmakta ve bilâ­hare buradan, yönetici olarak, yahut başka bir vazîfe ile devlet hizmeti­ne girilmekteydi.

Böyle bir sistem, medreselerde ders veren hocaların sürekli olarak değişmelerini gerektirmiştir. Osmanlılarda hiç bir eğitim kuruluşu -ki, bunlar umumiyetle medreselerdir-, bir müderris için sürekli bir çalışma mekânı, akademik hayâtını geçirdiği bir yer olarak kalmamıştır. Diğer bir deyişle, basamaklar şeklinde organize edilmiş olan medreseleri sıra­sıyla geçtikten sonra, idârî mevkilere yükselmek, değişmez bir gelenek ve uygulama hâlini almıştır. Müderrislerin münhasıran “itim ve eğitim-öğretim adamı” olarak çalışmayı tercih edip idârî mevkileri bir tara­fa itmeleri nâdir hâdiselerdendir. Bunun da gözardı edilemeyecek ka­dar güçlü ve yerleşmiş dayanakları bulunuyordu. Çünkü, hem devlet ve hem de bizzat ulemâ, ilim adamlarını “bürokrasinin temel unsurları” ara­sında görüyordu[16].

Bu husûsu müşahhas örneklerle desteklemek mümkünse de, sözü daha fazla uzatmamak için bâzı istatistikî verileri zikretmekle yetinece­ğiz. Meselâ, kuruluşundan (1470) XVI. yüzyılın ortalarına kadar Sahn medreselerinde ders verdiklerim tesbit ettiğimiz 105 müderristen sâdece 40’ı (= % 38) müderris olarak kalmış ve idârî bir mevkie geçmemişti. Bu nisbet, XVI. yüzyılın sonlarına kadar geçen süre içinde daha da düşe­cektir. Yâni, yaklaşık elli yıllık bir süre içinde Sahn müderrisi olarak va­zîfe îfâ eden 167 müderristen ancak 34’ü (= %20.3) idârî bir vazîfe al­mamıştır. Aynı durum, XVII. yüzyıl boyunca da devam etmiştir. Yakla­şık yüz yıllık bir süre içinde 648 Sahn müderrisinden yalnız 143’ü (=% 22) müderrislikten sonra fiilî devlet hizmetine geçmemiştir. XVIII. yüz­yılın ilk yarısında ise 243 kişiden ancak 60’ı (= % 24.7) müderrislikle ik­tifâ etmişti[17].

Ulemânın bir an önce idarî kadrolara geçmek için fırsat aramasını ve bu sebeple medreselerde fazla kalmak istememelerini değerlendirir­ken, bunun ilim ve eğitimin kalitesi ile ilgili boyutlarını da unutmamak zorundayız. Medrese hocalarının aynı medreselerde uzun yıllar ders ver­memeleri, yâni kısa süre içerisinde medrese değiştirmeleri, öyle sanıyo­ruz ki, en azından bâzı medreselerin ihtisaslaşma bakımından öne çıka­rak, meselâ “Ezher” gibi belirli bir şöhrete ulaşmalarını güçleştirmiştir. Fâtih medreseleriyle ilgili olarak yukarıda zikredilen rakamları bu açı­dan da değerlendirmek söz konusu ise de, bu husûsu müstakil bir çalış­mamızda ele almış olduğumuz için teferruâta girmeyeceğiz[18]. Fakat, bu­rada kısaca bir cümleyle ifâde edecek olursak, üçyüz yıllık bir süre için­de Sahn medreselerinde ders vermiş olan yaklaşık 1200 civarında ilim adamından pek azının bir kaç sene aynı medresede kalarak eğitim ve öğ­retim faaliyetlerini sürdürdüklerini görüyoruz.

Medreselerde eğitim ve öğretini faaliyetlerini yürüten ve ilim adam­larının gerektiğinde doğrudan devlet hizmetine girerek vazîfe üstlenme­lerinin yadırganacak bir yönü bulunmamaktadır. Bugün de devletin istih­dam ettiği üst seviyedeki yöneticiler ekseriyeti üniversitelerde yetişmek­te; mühim bir kısmı da akademik hayattan idârî kadrolara geçmektedir. Fakat, burada üzerinde ısrarla durduğumuz husus, Osmanlı medreseleri­ni dolduran ulemânın böyle bir tercîhi hayatlarının gâyesi hâline getir­miş olmalarıdır. Bu tavır, onları hızla siyâsî hâdiselerin ortasına çekmiş, sık sık hizipleşmelere, yeniçerilerle birlikte işbirliği ederek çeşitli karı­şıklıklar çıkarmalarına sebep olmuş, münhasıran ilmî faaliyetlerde bulunmaktan alıkoymuş ve böylece ülkenin içinde bulunduğu sosyal, kültü­rel, siyâsî, iktisadî ve hattâ askerî bir takım sebeplerin de birleşmesiyle ilmî performans hızla düşmüş veya üzerinde zihin yorulan ilim dallan sı­nırlı kalmış, pratik faydaları görülen konulara ağırlık verilmiştir.

Bugün, elimizde bu durumu tevsik edecek pek çok veri mevcuttur. Osmanlı medreseleri arasında seçkin bir yeri bulunan Sahn-ı Semân medreselerinde ders vermiş olan yaklaşık 1200 civarındaki ilim adamını bu açıdan değerlendirdiğimizde, karşımıza ilgi çekici netîceler çıkmakta­dır. Meselâ, 1470’ten, yâni söz konusu medreselerin kuruluşundan XVI. yüzyılın sonlarına kadar geçen süre içerisinde Sahn’da müderrislik eden yekûn 290 kişiden sâdece 118’i (= % 40.7) pek çoğu birer risaleden öte gitmeyen yekun 520 eser yazarken; XVII. yüzyıl boyunca 648 ilim ada­mından yalnız 60’ı (= % 9.3) irili-ufaklı yekûn 118 eser ortaya koyabil­mişti. XVIII. yüzyılın ortalarına kadar Sahn müderrisliği eden yekûn 253 kişiden ise, ancak 16’sınm (= % 6.4) benzer nitelikte eserler yazdık­larını görüyoruz.

Yazılmış olan bu eserlerin büyük bir kısmı (= 647’si) “naklî” deni­len ve umûmiyetle dînî muhtevâlıydı. “aklî” denilen ve dînî muhtevâlı ol­mayan eser sayısı ise 36’dan ibaretti. Keza, yeni söz konusu eserlerin 227’si telif nitelikli olup geriye kalan 433 eser ise şerh, haşiye, hamiş, ta’lîk, tasnif ve tercüme olarak bilinen bir takım açıklama ve derlemeler­den ibâretti. Üzerinde en fazla çalışılan ilim dalları ise, pratik uygulama alanı bulunan “fıkıh”, yâni İslâm hukûku idi[19].

Netîce olarak şunu söyleyebiliriz: Osmanlı medreseleri, klâsik İs­lâm medreselerinden farklı olarak, devletin yönetim mekanizmasının ba­şında bulunan idârecilerin sıkı kontrolleri altına girerek, siyâsî hâdisele­rin tam ortasında yer almışlar, bu yapılanma ulemânın “amatör ilmî he­deflere yönelmelerini” önemli ölçüde etkilemiştir. Osmanlı medresele­rinde yetişen ve eser veren ilim adamlarının ortaya koydukları bütün ça­lışmaları tedkik etmek ve ilmî mâhiyetlerini mukāyeseli bir şekilde orta­ya koymak, elbetteki uzun zaman isteyen ve ekip çalışmasını gerektiren oldukça zor bir iştir. Dolayısıyla, bugünden kesin bir hüküm vermek mümkün gözükmemekle birlikte, burada yaptığımız gibi, küçük çaplı da olsa, ortaya konulacak çeşitli çalışmalar, öyle sanıyoruz ki, netîce itibâriyle karşımıza çok daha farklı bir tablo çıkarmayacaktır.

_________